NAJSTARIJI SRPSKI NOVAC

Dugo vremena u srpskoj istoriografiji smatrano je da se najraniji srpski kovani novac pojavio krajem prve trećine 13. stoleća, u vreme vladavine kralja Stefana Radoslava, sina kralja Stefana Prvovenčanog i unuka velikog župana Stefana Nemanje. Novija istraživanja pojedinih autora ukazuju na mogućnost da su prve srpske kovanice, ipak, načinjene nešto ranije, u vreme vladavine tek krunisanog kralja Stefana Prvovenčanog. Još dalje se u istraživanjima otišlo tokom leta 2021. godine, kada je postavljena sasvim ozbiljna naučna hipoteza, koja bi mogla da pomeri vreme ustanovljavanja srpskog novčarstva znatno ranije, na sam početak 11. veka, u doba vladavine dukljanskog vladara (kneza ili arhonta) Jovana Vladimira. Ove tvrdnje potiču na osnovu više pronađenih primeraka bronzanog novca, načinjenog po vizantijskom uzoru, ali sa latinskim natpisom BLADIMIRVS. Primerak novca, na osnovu koga arheolog i numizmatičar Raško Ramadanski veoma argumentovano tvrdi da je najverovatnije reč o kovanicama Jovana Vladimira (vladao je Dukljom od kraja 10. veka do 1016. godine, a bio je oženjen Kosarom, ćerkom bugarskog cara Samuila i spada među najpoznatije rane vladare u srpskoj istoriji), težak je 2,59 grama, a prečnika je 20 mm (Ramadanski vrlo jasno navodi razloge zašto se navedene kovanice nikako ne mogu odnositi na bugarskog vladara Vladimira, koji je kratko vladao krajem 9. veka, ili na kijevskog velikog kneza Vladimira, koji je vladao tokom druge polovine 10. i početkom 11. veka). Svakako, o ovoj pretpostavki biće još diskusija među istoričarima.

U hipoteze, uprkos dosta objektivnim pokazateljima, još uvek spada i trvdnja dela autora da je srpski kralj Stefan Prvovenčani (vladao kao veliki župan 1196-1217, a kao kralj 1217-1227/28) prvi kovao novac u dinastiji Nemanjića, odnosno da je kovao srebrnjake po uzoru na mletački novac, u vreme kada je bio oženjen Anom, unukom mletačkog dužda Enrika Dandola. Pretpostavlja se da je njegov novac kovan u Veneciji (kako napominje Raško Ramadanski, jedna dračka listina iz 1214. g. pominje kao obračunsku jedinicu slovenski, odnosno srpski perper). Natpis na pretpostavljenom novcu kralja Stefana Prvovenčanog je na latinskom i glasi: STEFANV REX SSTEFANV. Kovanice su bile načinjene od srebra, težine su 2,18 gr i prečnika 20-21 mm.

Do serijskog kovanja  srpskog novca, u vreme kralja Stefana Uroša I, te kraljeva Dragutina i Milutina, na prostoru Srbije prvobitno je korišten vizantijski zlatni, srebrni i bakarni novac, a potom, istovremeno, i mletački srebrni novac (tzv. metapani), koji je u srpske zemlje najčešće dolazio putem raširene trgovine sa Dubrovnikom.

Konačno, istorijski je pouzdano da je srpski novac, pre skoro osam vekova, počeo da kuje kralj Stefan Radoslav, koji je vladao Srbijom od 1228. do 1233. godine. Novac je kovao po uzoru na vizantijske vladare i vlastelu. Bio je to novac čankastog oblika, sa natpisima ispisanim grčkim pismom i jezikom (СТЕФАНОС РIZ ΔΘΚΑC), a kralj je potpisan imenom vizantijske dinastije Duka, s kojom je, po majci i ženi, bio u bliskim rodbinskim vezama.

Prema do sada pronađenim primercima, tokom relativno kratke vladavine kralja Radoslava iskovano je barem šest vrsta novca, a za njegovo kovanje korišteno je desetak različitih kalupa (pronađena je ukupno 61 kovanica). Njegov novac još nema u nazivu dinar, ime osnovne srpske novčane jedinice, koje se javlja pola veka kasnije, pri kraju vladavine njegovog mlađeg brata, kralja Stefana Uroša I. Većina poznatih primeraka novca kralja Radoslava kovana je u Solunu, u kovnici njegovog tasta Teodora Anđela, i bila je načinjena od bakra.

Među više vrsta bakrenog novca kralja Radoslava izdvajamo kovanicu s najčešćim motivom, na kojoj se, s lica, nalaze sveti car Konstantin i kralj Stefan Radoslav. Car u ruci drži dvostruki krst, kralj je u vladarskoj odori i sa njegove desne strane nalazi se rubni kružni natpis СТЕФАНОС РIZ (Stefan kralj), a sa careve O  KOΝСТАΝТΗ. S naličja je predstavljen Hristos u sedećem položaju, koji u rukama drži jevanđelje ukrašeno sa pet dragulja, a kraj njegove glave su i početna slova IC XC. Kovanica je imala promer od 30 mm i težinu od 3,8 grama.

Od bakra je načinjena i kovanica na kojoj Bogorodica blagosilja kralja Radoslava. S njegove desne strane nalazi se rubni kružni natpis СТЕФАНОС РIZ (Stefan kralj), a iznad Bogorodice je skraćeni natpis MT ΘВ (Majka Božija). S naličja je prikazan Hristos na visokom prestolu, a sa strane su  slova njegovog imena IC XC. Kovanica je promera 25 mm i težine 2,7 grama.

U skorije vreme pronađene su i dve srebrne kovanice kralja Stefana Radoslava, za koje neki numizmatičari pretpostavljaju da je reč o savremenim falsifikatima. Na srebrnim kovanicama prikazano je, s lica, kako Hristos blagoslovi kralja Stefana Radoslava koji je u vladarskoj odori, sa orbom (šarom) u ruci. S kraljeve strane nalazi se natpis na grčkom: ali su pronađene i dve srebrne kovanice, za koje neki numizmatičari pretpostavljaju da je reč o savremenim falsifikatima). O ΔȣКАС (Stefan Duka kralj), a sa strane figure Hrista je natpis: ХС О ПАΝТОКРАТОР (Hristos Svedržitelj). Na naličju kovanice nalazi se lik arhanđela Mihaila, sa početnim slovima njegovog imena: MΗΧ АРХ. Promer kovanice bio je 25 mm, a njena težina 4,7 grama. Potpuno istovetna vrsta novca bila je iskovana i u bakru.

Vrednost kovanica kralja Stefana Radoslava na numizmatičkom tržištu danas se pojedinačno se utvrđuje i određuje (od slučaja do slučaja), a pojedini primerci njegovih kovanica dostižu cene i od više hiljada evra.

Još decenijama, nakon što je krajem 1233. godine kralj Stefan Radoslav zbačen s vlasti, Srbija neće kovati svoj novac, sve do sedamdesetih godina 13. veka, kada će se pojavti prvi srebrni dinari kralja Stefana Uroša I (vladao je od 1243. do 1277), kovani po ugledu na mletačke matapane, u približnoj veličini i prečniku (2,18 gr. i 21 mm), sa natpisom na latinskom: VROSIV REX SSTEFANV. Skoro istovetan novac, kasnije sa nešto malo manjom količinom srebra, kovali su i Uroševi sinovi, kraljevi Dragutin i Milutin, krajem 13. i početkom 14. veka. Novac je kovao i Dragutinov sin, kralj Vladislav, Milutinov sin kralj Stefan Dečanski, potom njegov sin, kralj i car Stefan Dušan, kao i poslednji vladar iz dinastije Nemanjića, car Stefan Uroš V, sin cara Dušana.

M.S.