KAKO JE IZGLEDALA BAČKA PRE VIŠE OD TRI VEKA – CRTEŽI BAČKIH NASELJA IZ 1697. GODINE

Prvi sačuvani izgled 15-tak bačkih sela i varošica potiče iz 1697. godine, a naslikao ih je, četiri decenije kasnije, Fransoa Nikolas Spar de Benstorf (1696-1774), francuski crtač i bibliotekar princa Karla Aleksandra Lotarinškog, verovatno po njegovoj narudžbini. Vedute bačkih naselja objavljene su u ratnom kartografskom albumu, nazvanom Marches et Campemens de L’ Armée Imperiale en Hongrie Sous le Commandement de Son Altesse serenissime Le Prince Eugene de Savoïe depuis le 12 de Jullet jusqu’au 5 de Novembre en 1697 (Marševi i taborovanja carske vojske u Mađarskoj pod komandom Njegovog Visočanstva presvetlog princa Eugena Savojskog od 12. jula do 5. novebra 1697). Nikolas Spar je, bez sumnje, kao obrazac imao album izvornih skica i crteža koje je 1697. g. načinio Leopold Franc fon Rozenfeld, inženjerijski oficir iz štaba Eugena Savojskog, vrhovnog zapovednika austrijske carske vojske u Ugarskoj (tzv.  Ichnographiæ et delineationes calamo exarata es partim nigro sinico partim coloribus distinctæ omnium præliorum castrorum etc quæ metati sunt exercitus SR Imperii pro Hungaria contra Turcas recuperanda duce et auspice Eugenio principe Sabaudiensi a 12 Julii 1697 usque ad 27 Nouembris 1698 cum explicatione germanica).

Od prvog do poslednjeg dana austrijskog vojnog pohoda protiv Turaka, u leto 1697. godine, kao i tokom boravka na prostoru Bačke u leto 1698. godine, kada nije bilo borbi sa turcima, inženjerijski oficir Rozenfeld skicirao je sve tabore austrijske vojske, počevši od Koluta, sela 20-tak kilometara severno od Sombora, gde se polovinom jula 1697. g. nalazio prvi austrijski vojni kamp, a završivši sa Santovom, bačkim selom u susedstvu Koluta, gde je vojska taborovala pre raspuštanja, početkom oktobra 1697. godine. Rozenfeld je, zapravo, pratio kretanje vojske od prelaska Dunava kod Batine, preko Sombora do Bača, potom do Petrovaradina, a zatim uz reku Tisu, sve do ponovnog dolaska u blizinu Sombora. Kasnije je F. N. Spar de Benstorf znalački stilizovao i kolorizovao ove skice. Izvorna objašnjenja i opisi na nemačkom, u Sparovom albumu prevdena su i ispisana na francuskom jeziku.

Rozenfeldove kartografske skice i crteži, kao i kasnije Sparove obojene vedute, poseduju zavidan nivo verodostojnosti i verno predstavljaju izgled svakog prikazanog naselja i njegove okoline, svakako uz donekle ograničenu perspektivu. Osim izgleda naselja, crteži i vedute prikazuju i tačan položaj vojnog kampa u odnosu na okolinu. Naslikani su reke, mostovi, bare i močvare, kao i nekoliko manjih sukoba sa turskom vojskom pre čuvene Bitke kod Sente (11. septembra 1697), kao i sam tok poznate bitke. Skice, crteži i vedute rađeni su tehnikom crnog kineskog tuša i akvarela, s tim da su vedute znatno stilizovanije u poređenju sa skicama i crtežima, a na njima je upotreba akvarela mnogo vidljivija.

Tokom pohoda Rozenfeld je naslikao, a Spar kasnije umetnički doterao, naselja Štrbac (današnji Bezdan), Kolut, Monoštor (Bački Monoštor), Sombor, Apatin (na istom crtežu sa Somborom), Bač, Iločku (današnja Bačka Palanka), Futog, Racku varoš (danas Novi Sad) i Petrovaradinsku tvrđavu, Kovilj sa manastirom, Bečej, Petrovo Selo (Bačko Petrovo Selo), Sentu, Suboticu, Riđicu i Santovo (danas u mađarskom delu Bačke).

U prilogu su ilsutracije sa kratkim objašnjenjima:

PRELAZ DUNAVA KOD BATINE I SELO ŠTRBAC

Album počinje slikom pontonskog mosta na Dunavu, kod današnje Batine, a ispod njega par kilometara nalazilo se selo Štrbac (na mestu današnjeg Bezdana), malo srpsko selo severno od Sombora, za koje je na popisu iz 1699. g. zapisano da ima svega sedam kuća.

KOLUT

Prvi veliki logor ili kamp austrijske vojske nalazio se u blizini sela Koluta (severno od Sombora), tada šokačkog naselja koje je 1699. g. zapisano sa 16 kuća. Vojni logor kod Koluta bio je postavljen više dana, sve do 18. jula 1697. godine.

MONOŠTOR

Vojni logor pored Monoštora (danas Bački Monoštor, severozapadno od Sombora) bio je postavljen 19. jula 1697. godine. Monoštor je bio šokačko selo koje je, na popisu iz 1699. godine, imalo 36 kuća.

SOMBOR 

Austrijska vojska je logorovala pored Sombora 20. jula 1697. godine, pored reke Mostonge, sa severne strane grada, između šikarskog, bezdanskog i monoštorskog puta. Sombor je 1699. g. bio okružno središte i imao je 270 kuća, što ga svrstava u red najvećih naselja u tadašnjoj Bačkoj. Iz Sombora je, sa austrijskom vojskom, odmarširalo i nekoliko stotina somborskih militara, koji su učestvovali u znamenitoj Bitki kod Sente.

APATIN 

Mada je ucrtan na Sparovom crtežu jugozapadno od Sombora, kraj Dunava, kao naselje s kućama i crkvom, Apatin nije upisan kao naseljeno mesto u popisu 1699. godine.

BAČ

Kraj Bača je austrijska vojska logorovala 23. jula 1697. godine. Bač je u to vreme bio okružno središte i mahom šokačko naselje, koje je, prema popisu iz 1699. godine, imalo 108 kuća. Na crtežu Bača vidljiv je tamošnji franjevački manastir, kao i poznata srednjovekovna tvrđava pored Bača.

ILOČKA (BAČKA PALANKA)

Sa imenom Iločka naslikan je izgled današnje Bačke Palanke, pored koje je carska austrijska vojska logorovala 25. jula 1697. godine. Ovo srpsko naselje kasnije je imalo status vojničkog šanca na Podunavskoj vojnoj granici, ali na popisu iz 1699. g. nije upisan broj kuća u naselju, mada je sama Palanka zapisana kao naselje u Bačkom okrugu. Preko puta palanke, na desnoj obali Dunava, naslikana je i velika iločka tvrđava.

FUTOG

Pored Futoga carska vojska je logorovala 26. jula 1697. godine. Futog je bio srpsko selo, koje je 1699. g. imalo 50 kuća.

RACKA VAROŠ (NOVI SAD) I PETROVARADINSKA TVRĐAVA

Racka Varoš, kasnije Petrovaradinski Šanac, a od 1748. g. Novi Sad, bilo je malo naselje na levoj obali Dunava, preko puta Petrovaradinske tvrđave, tada najvažnijeg strateškog centra austrijske vojske na Dunavu. Varoš je oko 1697. g. pretežno bila naseljena Srbima, a imala je svega 30-tak domova.  Kraj Racke Varoši vojska je logorovala skoro tri sedmice, od 28. jula do 21. avgusta 1697. godine.

KOVILJ

Pošavši sa svojim trupama iz okoline Racka Varoši prema reci Tisi, Eugen Savojski je prvi tabor imao 22. avgusta pored Kovilja, tada jednog od većih bačkih mesta. Ovo srpsko selo (zapravo dva sela – Gornji i Donji Kovilj) imalo je 1699. g. 251 kuću. Na crtežu Kovilja vrlo jasno je naslikan i poznati koviljski pravoslavni manastir.

TITEL 

Naselje i tvrđava Titel bili su spaljeni u avgustu 1697. godine, prilikom nadiranja Turaka. Austrijska vojska je logorovala u blizini Titela 23. avgusta 1697. godine. U Sparovom topografskom albumu iz 1697. g. Titel je ucrtan samo planom tvrđave, ali je naslikan (izgorela tvrđava) u albumu pohoda iz 1698. godine, pa tu sliku ovde i predstavljamo.

BEČEJ

U okolini srpskog naselja Bečej, kraj reke Tise, austrijska vojska logorovala je 25. avgusta 1697. godine, ali je u njegovoj blizini ponovo i 5. septembra. Turci su u svom pohodu spalili Bečej u bečejsku tvrđavu krajem avgusta ili početkom septembra iste godine. Kraj Bečeja se nalazio velik vojni magacin.

PETROVO SELO

Kraj Petrovog Sela (danas Bačko Petrovo Selo), na reci Tisi, austrijska vojska je logorovala od 26. avgusta do 2. septembra, a potom i 10. septembra, pred veliku Bitku kod Sente. Pored Petrovog Sela nalazio se, takođe, velik vojni magacin.

SENTA

Pored srpskog naselja Sente austrijska vojska je logorovala 3. septembra, a potom se 11. septembra kraj Sente odigrala presudna velika bitka između austrijske i turske vojske, koja je predstavljala najsjajniju pobedu nad Turcima u skoro tri i po veka dugoj istoriji međusobnih borbi između hrišćanskih i turske vojske. U bitki je poginulo oko 28.000 turskih vojnika, dok su žrtve na austrijskoj strani bile 429 poginulih vojnika i oficira. Senta je, prilikom dolaska turske vojske, dan pred veliku bitku, spaljena i opljačkana, što je i prikazano na crtežu toka velike bitke.

SUBOTICA

Carske austrijske trupe logorovale su 18 dana posle velike Bitke kod Sente u blizini Subotice, 29. septembra. 1697. godine. Na slici je predstavljena subotička tvrđava, oko koje se uskoro razvilo veliko bunjevačko-srpsko naselje.

RIĐICA

Kraj srpskog sela Riđice (severno od Sombora) carske trupe logorovale su 4. oktobra 1699. godine. Riđica je 1699. g. imala 39 domova.

SANTOVO

Poslednji logor carske vojske nalazio se 5. oktobra pored sela Santova, severno od Sombora, na putu prema Baji. Santovo je bilo šokačko selo, koje je 1699. g. imalo 47 domova. Vojska je nakon logora kod Santova raspuštena, ali je jedna šestina od ukupnog broja vojnika (njih oko 6.500), nastavila marševe pod komandom princa Savojskog, sve do Sarajeva, koga je tri nedelje kasnije osvojila, spalila i opljačkala.

Milan Stepanović