Približava se 80 godina od početka kolonizacije Stanišića, sela severno od Sombora – jedne od tipičnih posleratnih kolonizacija stanovništva iz siromašnih i pasivnih krajeva u Vojvodinu. Pre Drugog svetskog rata većinsko stanovništvo Stanišića, tada velikog sela i opštinskog središta, bilo je nemačke narodnosti (na popisu iz 1931. g. ovde je živelo 5.429 Nemaca, 1.102 Srbina, 772 Mađara, 185 Bunjevaca, 60 Roma i 40 Jevreja), a u vreme oslobođenja, u jesen 1944. godine, u Stanišiću je zatečeno oko 4.650 Nemaca. Ubrzo će jedan deo ovdašnjeg nemačkog stanovništva biti odveden u logore ili deportovan u Sovjetski Savez, a preostali stanišićki Nemci (njih preko 4.000) internirani su u logore u obližnjim selima Gakovu i Kruševlju tokom proleća 1945. godine. Celokupna njihova imovina (kuće i zemlja) podlegala je državnoj eksproprijaciji. Na sličan način nemačko stanovništvo je raseljeno i iz drugih vojvođanskih naselja.
Na mesto interniranih Nemaca, odlukom Vlade Demokratske federativne Jugoslavije, u Vojvodinu i Baranju trebalo je da bude naseljeno stanovništvo iz pasivnih krajeva Hrvatske (Dalmacija, Lika, Banija, Kordun i Gorski kotar), Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Srbije i Makedonije, pa je tokom 1945/46. g. iz ovih krajeva kolonizovano oko 42.000 porodica. Za kolonizaciju naroda iz Dalmacije predviđena su dva bačka sela – Stanišić i Riđica. U Stanišiću je planiran smeštaj za 1.330, a u Riđici za 670 doseljeničkih porodica. Već u oktobru 1945. g. iz Pokrajinske komisije za kolonizaciju u Novom Sadu, u Stanišić su upućeni narodni predstavnici iz raznih krajeva Dalmacije, koji su utvrdili detalje organizacije preseljenja i raspored smeštaja novog stanovništva nakon predstojeće kolonizacije.
Prvi transport kolonizovanog stanovništva (oko 150 dalmatinskih porodica) prispeo je u Stanišić 6. decembra 1945. godine, ali kako je ovo stanovništvo bilo planirano za naseljavanje u susednu Riđicu, ovde se zadržalo svega nekoliko sedmica. Prvi „stanišićki“ transport stigao je u selo 19. decembra 1945. godine, kada je doseljeno 230 porodica (sa oko 1.500 članova) iz sinjskog i splitskog kotara. U januaru 1946. g. prispelo je 180 porodica (sa oko 1.500 članova) iz Knina i okoline, a u februaru još oko 160 porodica iz raznih krajeva Dalmacije. U martu 1946. godine doseljeno je 150 porodica iz okoline Knina, Metkovića i Imotskog, a u maju je naseljeno i 70 porodica dalmatinskog porekla iz Makedonije (reč je, mahom, o srpskim dobrovoljcima iz Prvog svetskog rata, poreklom iz okoline Knina, Obrovca i Šibenika, koji su, između 1921. i 1936. godine, bili kolonizovani u makedonska naselja Štip, Ovče Polje i Sveti Nikola). Poslednji transport (oko 60 porodica iz raznih krajeva Dalmacije) stigao je u Stanišić u jesen 1946. godine. Posle tog transporta bilo je još samo pojedinačnih doseljavanja manjih grupa dalmatinskih porodica.
Za nepunih godinu dana u Stanišić je, tokom 1945/46. godine, bilo doseljeno 1.029 srpskih i hrvatskih porodica iz Dalmacije, sa ukupno 5.430 članova. Od navedenog broja ovde je ostalo 867 porodica, koje se, po zavičajnom poreklu, mogu podeliti na one iz okoline Sinja (242 porodice), Benkovca (161), Knina (121), Splita (111), Šibenika (85), Metkovića (49), Makarske (22), Drniša (21), Imotskog (18), Zadra (6), s Korčule (3 porodice) itd. Mada jedan deo kolonizovanog stanovništva (oko 150 porodica, najčešće primorci i otočani) nije uspeo da se prilagodi novim uslovima života, drugačijoj klimi i krajoliku, te se, nešto kasnije, vratio u zavičaj, kolonisti su, prema rezultatima prvog posleratnog popisa iz 1948. godine, činili preko 70% od ukupnog broja tadašnjih stanovnika Stanišića (u selu je tada živeo 7.741 stanovnik, a po nacionalnoj strukturi bilo je 3.763 Srba, 2.480 Hrvata, 1.224 Mađara, 181 Nemac, 25 Roma, 19 Slovenaca, 16 Crnogoraca, 14 Rusina, 11 Makedonaca, 4 Muslimana, 1 Čeh i 3 ostalih).
Preseljavajući se u Vojvodinu i noseći sa sobom samo najnužniju pokretnu imovinu, kolonisti su se prikupljali u prihvatnim stanicama (njihov transport do prihvatnih stanica pomagala je i vojska), gde su dobijali hranu i potrebnu negu, a odatle su putovali vozovima do Zagreba, a zatim prugom Zagreb – Beograd, pa do Novog Sada, odakle su nastavljali put do konačnog odredišta. Deo kolonista je dolazio i prugom od Koprivnice do Osijeka i Dalja, gde su kamionima nastavljali put do Bogojeva, a odatle, ponovo vozovima, do naselja koja su im bila određena. Stanišićki starosedeoci dočekali su prve transporte kolonista svečano i najsrdačnije. Mnogi od njih su svojim kolima i konjima odlazili na stanicu pred doseljenike, vozili ih do sela, a prethodno bi ih ugostili i okrepili hranom i pićem po svojim kućama.
U selu je, pod okriljem Mesnog narodnog odbora, radila centralna kuhinja gde je pripremana hrana za koloniste, a tokom prvih nedelja boravka kolonisti su bili smešteni u zajedničke prostorije, posle čega su im dodeljivane nekadašnje nemačke kuće. Pri dodeli kuća nije bilo podele ili grupisanja po zavičajnom poreklu ili nacionalnoj pripadnosti kolonista. Osim kuća i okućnica, kolonistima je podeljeno i 11.500 jutara oranica, pa je svaka doseljena porodica, zavisno od broja članova, ali i ratnih zasluga (velik broj doseljenih učestvovao je u Narodnooslobodilačkom ratu, a u selu je bilo čak 26 nosilaca partizanske spomenice), dobijala od šest do osam jutara, ili od 10 do 14 jutara zemlje. Znatan broj kolonista odmah je uneo dobijenu zemlju u seljačko-radne zadruge, kojih je u Stanišiću posle kolonizacije osnovan velik broj („Velebit“, „Pobeda“, „Bratstvo-jedinstvo“, „Krka“, „Rade Končar“, „Ivo Lola Ribar“, „Jadran“, „Nikica Popović“, „Jovo Martić“ i „Napredak“). Osim zadruga, osnivane su i manje porodične „udruge“.
Period prilagođavanja kolonista novim uslovima rada i života potrajao je nekoliko narednih godina. Najviše poteškoća bilo je oko zemljoradnje jer ovi vredni, ali tom poslu nevični ljudi, nisu uspevali da odmah pravilno obrađuju zemlju i pripremaju useve, a posao je otežavao i nedostatak poljoprivredne mehanizacije i alatki (u selu je bilo svega desetak traktora, sa dve-tri sejačice, kao i 23 vršalice koje su zatečene ovde), pa je prvih godina zemlja obrađivana po „brigadnom sistemu“. Deo kolonista bio je zaposlen u Poljoprivrednoj mašinskoj stanici, kao i u nacionalizovanim preduzećima ili radionicama (električnoj centrali, fabrici cigle i crepa, fabrici soda-vode, kudeljari, mlinu, te u kovačkoj, stolarskoj, kolarskoj, saračkoj, krojačkoj ili opančarskoj radionici). Srazmerno broju kolonističkog stanovništva, njihovi predstavnici su ušli u lokalne organe vlasti (Mesni narodnooslobodilački odbor), državne ustanove i društvene i političke organizacije. Posebna pažnja posvećena je organizaciji rada škole (u Stanišiću je 1947. g. bilo 1.600 dece školskog uzrasta). Promene su se očitovale i u dotadašnjim nazivima stanišićkih ulica (ul. Kralja Aleksandra preimenovana je u ul. Oslobođenja, ul. Kraljice Marije u Dalmatinsku, ul. Kralja Petra u Železničku, a ul. Prestolonaslednika Petra u Maršala Tita).
Kolonizacija Stanišića predstavljala je najznačajniji migracioni događaj u preko 250 godina dugoj istoriji kontinuiranog postojanja ovog naselja, a po svom obimu i značaju daleko je nadilazila brojčano skromne kolonizacije sela iz 18. veka (Srba 1763/64, Mađara i Slovaka oko 1783/84. i Nemaca 1786/87. godine). Ova kolonizacija suštinski je izmenila etničku sliku sela (ranije najbrojnije nemačko stanovništvo kompletno je zamenjeno srpskim i hrvatskim stanovništvom iz Dalmacije), te je dovela do potpune promene dotadašnjih duhovnih i kulturoloških navika i vrednosti, ali i govora, običaja, načina ishrane, oblačenja itd. Međusobno prožimanje starog i novog stanovništva nastupilo je postepeno, tokom narednih godina (plod takvog prožimanja je i priređivač ovog priloga, sa očeve strane poreklom stanišićki starosedelac, a sa majčine strane iz kolonizovane stanišićke porodice poreklom iz okoline Imotskog).
Na kraju, sledi spisak svih kolonizovanih porodica u selo Stanišić, tokom 1945/46. godine, iz knjige Milenka Beljanskog “Stanišić”, objavljene 1985. godine:
M. S.
9 Komentara
Slađan Ristić
Hvala Vam na ovim tekstovima, izuzetno su zanimljivi i trudim se često da posećujem Vaš portal.
Da li mi možete reći, pojasniti nešto što mi godinama nije jasno, a niko ne ume da mi pruži valjan odgovor.
Naime, nakon rata je proteran nemački živalj, zbog saradnje i pomaganja nemačkih okupacionih snaga, što donekle mogu da razumem, posebno za Kruševlje i slična mesta, imajući u vidu njihovo “angažovanje”.
Zbog čega mađarski živalj niko nije dirao, a oni su pravili užasne zulume po Vojvodini (konkretno i mojim precima, pa sam sa njihovom “kulturom i ljubaznošću” upoznat iz prve ruke), te im je nakon rata sve “oprošteno”, a potomci tih koljača i dan danas žive i čekaju opet svojih pet minuta? Da li je postojao neki razlog zašto bi se jednima oprostilo, a drugima ne?
Srdačan pozdrav. Slađan Ristić
DarkoP.
Oni su mahom proterivali Nemce jer je zemlja i industrija bila u njhovom posedu, da je to imalo veze sa ratom prvo bi proterali Hrvate u današnjoj Hrvatskoj.
Ferenc
Poštovani g. Ristić!
Pre nego što postavljate ovakva pitanja, preporučio bih da se malo više edukujete. Čitajte malo više istorijskog materijala, putujte malo po svetu, i poslušajte priče ostalih ljudi oko Vas. Pa, možda Vam neke stvari će biti jasniji. Samo toliko od mene.
S poštovanjem.
Milan Stepanović
Ne bih se složio da Mađare niko nije dirao. U Bezdanu je ubijeno odmah posle oslobođenja preko 100 potpuno nevinih građana, a kasnije još oko 200 Bezdanaca ubijeno je u Somboru. U Somboru je ubijeno preko 1.500 Mađara u partizanskoj odmazdi, a sahranjivani su u masovnim grobnicama (Šikara, pored Velikog katoličkog groblja, pored Malog pravoslavnog groblja, na platou današnje Autobuske stanice…). Velika većina ubijenih nije imala nikakve krivice jer sve što je bilo krivo i znalo da će odgovarati pobeglo je s nemačkom i mađarskom vojskom pred dolazak partizana i Crvene armije… Mahom su to bili obični građani, koji nikome zla nisu naneli.
Branko
Sve pohvale i najbolje zelje autoru za tekstove i da nastavi tako.
Da i ja malo odgovorim na komentar Sladjana Ristica. U svim ratovima najvise stradaju nevini ljudi a pobednici nam posle zasednu na nasu grbacu i haraju kroz ceo nas zivot. To smo svi videli na svim ovim ratpvoma na prostoru balkana. Svi su ustvari izgubili a nista niko nije dobio osim politicara koji su sve to zakuvali jos uvek zakuvavaju na celom balkanu.
Senka
A sta biva sa kucama sto su ostale u Dalmaciji ?? Naprimjer moj dida nikom nije prepisao kucu vinograde .StA satim???
Milan Stepanović
Uz poštovanje Senka, ja nisam advokat, ja pišem o prošlosti. Tu vlasničku problematiku zaista ne poznajem i siguran sam da nije bila istovetna u svim slučajevima. To je već izvan i ove teme i mojih saznanja.
Branislava Vukša
Poštovani,
Oduševljena sam ovim tekstom jer su i moji deo te priče. Poreklom iz Dalmacije, selo Parčići u opštini Benkovac, naselili Makedoniju, centralnu Srbiju pa onda i Vojvodinu. Samo je pradeda odbio da ode u Sombor pa su ga poslali prvo u Inđiju odakle se preselio u Glogonj (opština Pančevo) gde ja i danas živim. Znam da su za vreme rata bili u Negotinskoj krajini i da je jedan dedin brat radio kao sluga a da su drugog dedinog brata ubili četnici. Nažalost, nikog od starih nije ostalo da mi kaže godinu rođenja i godinu pogibije tog dedinog brata kao ni to gde je sahranjen. Moji su , inače, menjali prezime u Vukšić, kako bi se znalo da su Srbi, pa su mnogo kasnije, tipa ’70-ih vratili naše prezime.
Pradeda mi se zvao Đuro Vukša, od oca Radeta i majke Marte, selio se sa majkom, ženom Savom rođ. Jakšić, i decom: Milka, Rade, Boja, Miloš (ubijen), Ružica, Marija i Steva.
Eto, ako još uvek ima neko živ ko ih pamti i zna nešto o sudbini Miloša volela bih da saznam. Ako ništa drugo, neka ostane u anale. Da se zna ko smo i odakle.
Hvala Vam za trud koji ste uložili da popišete i pobrojite tolike porodice. Nadam se da će još nekome značiti.
Srdačan pozdrav,
Branislava Vukša
Branislava Vukša
Greška u kucanju, prababa je rođena Jokić a ne Jakšić.