JEDAN OD PREPISA “DUŠANOVOG ZAKONIKA” ČUVAN JE U STANIŠIĆU I SOMBORU

Jedan od 25 istoriji poznatih sačuvanih rukopisnih prepisa Zakonika srpskog cara Stefana Dušana (iz 1349. godine), koji su nastali u periodu između 14. i 18. veka,  nalazio se pokolenjima u stanišićkoj (kasnije somborskoj) srpskoj svešteničkoj porodici Borđoški.

Porodica Borđoški je, do preseljenja u Stanišić 1763. godine, živela u selu Dautovu, severno od Sombora, gde je zabeležena u svim popisima i arhivskim izvornicima od 1715. do 1763. godine. Ranijim poreklom živela je, kako joj i prezime govori, na pustari Borđoš, koja se nalazila kraj reke Tise, u blizini današnjeg Čuruga, u jugoistočnoj Bačkoj. Prema porodičnom predanju, rukopis Dušanovog zakonika preci Borđoških preneli su na ove prostore prilikom seobe iz Stare Srbije (Raške) ili sa Kosova i Metohije. Na dotadašnju pustaru Stanišić, severno od Sombora, Borđoški su bili preseljeni sa ostalim srpskim stanovnicima sela Dautova i susednog sela Baračke, te je na mestu stanišićke pustare ubrzo nastalo novo srpsko selo, u koje će, četrvt veka kasnije, biti naseljen i znatan broj Nemaca.

Rukopis Dušanogog zakonika nalazio se tada u posedu imućnog stanišićkog sveštenika Grigorija Borđoškog, koji je ranije bio sveštenik u selu Dautovu. On je 1765. g. zapisan na popisu stanišićkih sveštenika kao vlasnik 12 bikova, 30 krava, tri juneta, 13 konja, 150 ovaca, 20 svinja i 15 košnica pčela, sa prinosima od 300 krstina pšenice (oko 15,3 tone zrna) 90 krstina ječma, 50 krstina zobi, 70 krstina prosa, 36 metara turske pšenice, odnosno kukuruza i 25 urni (oko 1.350 litara) vina. Od 1784. g. sveštenik Grigorija Borđoški je vodio knjige računa u stanišićkoj Srpskoj pravoslavnoj crkvenoj opštini. Kasnije je dobio čin prote, a imao je i pečatni prsten sa grbom i inicijalima svog imena i prezimena. U crkvenim knjigama njegov potpis, kao najstarijeg stanišićkog sveštenika, beležen je sve do 1812. godine. Sahranjen je u crkvenoj porti, sa desne strane, do oltara.

Posle smrti prote Grigorija Borđoškog, Dušanov zakonik je prešao u posed njegovog sina Arona, koji je, kao sveštenik, u Stanišiću zapisan 1810. godine, a za koga je 1831. g. već navedeno da je „počivši“.

Rukopis je od dede i oca nasledio Aronov sin, sveštenik Avram Borđoški, koji je u Stanišiću služio od 1843. do 1860. godine, kada je premešten u Silbaš, gde je dobio protojerejski čin (prema jednom zapisu iz 1888. godine, kada je beležena pedesetogodišnjica njegove svešteničke službe, Avram Borđoški je sveštenički čin dobio još 1838. godine, a pre preseljenja, odnosno povratka u Stanišić, bio je administrator koviljske parohije). U jednom zapisu na Prazničnom mineju stanišićke crkve, Avram Borđoški je bio zapisan i kao ovdašnje srpske sje junosti učitelj. On je 1852. g. zabeležen i kao prvi na spisku somborskih prenumeranata na „Srpski riječnik“ Vuka Karadžića.

Od sveštenika Avrama Borđoškog rukopis je nasledio njegov sin Mladen, sveštenik u crkvi Svetog Jovana Preteče u Somboru (tzv. Maloj pravoslavnoj crkvi) i katiheta somborske Srpske učiteljske škole (Preparandije). Bio je pisac udžbenika „Crkveno pravilo“ (Sombor, 1888), te rukopisa Letopisa somborske crkve Sv. Jovana Preteče (1890).

Posle Mladenove smrti, rukopis Dušanovog zakonika nasledio je njegov sin Božidar Borđoški, profesor, kasnije i upravitelj somborske Srpske učiteljske škole (Preparandije), koji je bio i pisac nekoliko knjiga i udžbenika. Njegov naslednik Lazar Borđoški predao je 1949. g. prepis Dušanovog zakonika Rukopisnom odeljenju Matice srpske u Novom Sadu, gde se i danas čuva.

„Rukopis Borđoški“ nastao je, prema novijim istraživanjima hartije na kojoj je pisan, verovatno početkom 18. veka, pa se time dovodi u sumnju porodično predanje da je prenet iz Stare Srbije jer se porodica Borđoški svakako u Bačku doselila nešto pre tog vremena. Ispred teksta Zakonika nalazi se i letopis „Skazanie vkratce suštiim ot Adama do ninjašnjago vremene“, koji završava događajima iz 1638. godine. Na početku prepisa naveden je nepotpun sadržaj, a različiti rukopisi kazuju da nije delo jednog prepisivača (jasno se razaznaju tri rukopisa). I letopis, i Zakonik, pisani su starim, lepim i čitkim srpskim ustavnim slovima, na ukupno pedeset listova (stotinu stranica), veličine 24,2 x 16,3 cm. Tekst Zakonika, osim razlika u pravopisu i neznatnog razilaženja u pojedinim rečima i oblicima, istovetan je sa tzv. „Sofijskim prepisom“ Dušanovog Zakonika, nastalim tokom prve polovine 17. veka.

Ovaj prepis Dušanovog zakonika, u vlasništvu svešteničke grane stanišićke srpske porodice Borđoški, opisao je svojevremeno Tihomir Ostojić, a njegov opis objavio je Stojan Novaković  u drugom izdanju svoje poznate studije „Zakonik Stefana Dušana cara srpskog 1349. i 1354“ (Beograd, 1898). Delove letopisa, koji se nalazi pred tekstom Zakonika, objavio je, prema Ostojićevom prepisu, Ljubomir Stojanović u „Spomeniku“ br. III Srpske kraljevske akademije (Beograd, 1890). Kratak opis „Rukopisa Borđoški“ nalazi se i u monografiji Milana Bartoša „Zbornik rukopisa Zakonika cara Stefana Dušana“ (Beograd, 1975). O predaji rukopisa „Borđoški“ Dušanovog zakonika Matici srpskoj, Dimitrije Kirilović je u Letopisu Matice srpske (br. 364, sveska 5, Novi Sad, 1949) objavio članak „Matica srpska je došla u posed i četvrtog primerka prepisa Dušanovog zakonika“. Matica srpska je 2008. g. objavila knjigu “Dušanov zakonik (Borđoškog, Nikolajevićev, Tekelijin, Stratimirovićev i Koviljski rukopis)”, u kome je načinjena opširna analiza i rukopisa Borđoškog.

Čuvan pokolenjima u porodici Borđoški, ovaj stari rukopis prepisa najznačajnijeg pravnog akta srednjovekovne srpske države nalazio se u Stanišiću između 1763. godine (kada se ovde doselio sveštenik Grigorija Borđoški) i 1860. godine (kada je njegov unuk, sveštenik Avram Borđoški, iz Stanišića prešao na službu u Silbaš), a u Somboru krajem 19. i početkom 20. veka, kada su ovde živeli sveštenik Mladen Borđoški (paroh Male pravoslavne crkve i preprandijski katiheta) i njegov sin Božidar (upravnik somborske Srpske preparandije i somborski delegat na velikoj narodnoj skupštini u Novom Sadu 1918), praunuk i čukununuk sveštenika Grigorija Borđoškog.

Milan Stepanović