CRKVA PRESVETOG TROJSTVA I ŽUPNI DVOR U SOMBORU

O duhovnom životu somborskih rimokatolika tokom većeg dela 17. i 18. stoleća, brinuli su franjevci provincije Bosne Srebrne. Najstariji sačuvan zapis o boravku franjevaca u Somboru potiče iz 1634. godine, par decenija posle doseljavanja prvih bunjevačkih porodica sa prostora Kliškog i Ličkog sandžaka. Prema zapisu beogradskog biskupa, franjevca Marina Ibrašimovića, koji je 1649. g. krizmao somborske rimokatoličke vernike, u gradu je tada bilo 30 rimokatoličkih kuća, a crkva još nije postojala.

U izveštaju beogradskog biskupa Matije Benlića iz 1653. g. navodi se da u Somboru postoji mala rimokatolička kapela, sa potrebnim priborom za služenje svete mise. Franjevačka rezidencija u Somboru ustanovljena je do kraja osamdesetih godina 17. veka (zapisana je 1693), a franjevci su imali skromnu crkvicu načinjenu od pruća, posvećnu sv. Franji, koja se nalazila izvan „šanca“, u ulici po njima nazvanoj Kaluđerska (danas Kneza Miloša, nekadašnj Istarska).

Nakon povlačenja Turaka, somborski rimokatolici, pretežno Bunjevci, čiji se broj znatno uvećao nakon njihove poslednje seobe u Bačku u jesen 1687. godine, podigli su, između 1717. i 1719. godine, na razvalinama starih turskih građevina, novu franjevačku crkvu, koja se nalazila na mestu dvorišta današnjeg Župnog dvora (prema kasnijem svedočenju najuglednijih predstavnika somborskog rimokatoličkog stanovništva iz 1733. godine, ovdašnji franjevci su oko 1703. g. zaposeli nekadašnju tursku džamiju koja se nalazila preko puta Pašine kule). Crkva je bila dugačka 12 i široka svega četiri hvata (oko 23 metra u dužinu i nešto manje od osam metara u širinu), a imala je i dva tornja sačinjena od drveta, u kojima se nalazilo po jedno malo zvono. Segedinski komorski prefekt Jozef Adam Tau 1718. g. pominje u opisu Sombora i franjevačku crkvu, a putopisac Matej Bel zapisao je 1735. g. da ova crkva predstavlja ukras grada.

Kamen-temeljac za novu crkvu, podignutu kraj starije franjevačke crkve, pored tek izgrađene zgrade franjevačkog samostana, svečano je postavljen 24. juna 1752. godine, a na kamenu je bilo zapisano da se crkva posvećuje večnom, velikom, mudrom, milostivom i pravednom božanskom Trojstvu. Zidanje crkve, klasičnog baroknog zdanja sa osnovom jednobrodne bazilike, teklo je sporo, uz velik i stalan trud franjevačkog bratstva na sakupljanju sredstava i priloga za dovršetak crkve. Gradnja crkve Presvetog Trojstva (do krova) trajala je jednu deceniju i završena je svečanom misom, procesijom i bakljadom uoči praznika Sv. Trojstva, 4. juna 1762. godine. Krov nad crkvom podignut je 1766. godine, a barokni crkveni toranj u junu 1768. g. i crkva je, nakon što je na vrhu tornja postavljen pozlaćen krst, dobila svoj konačan spoljašnji izgled. Toranj je sazidao zidarski majstor Franc Fridrih, tesarske radove obavio je Johan Gemaher, a kupolu crkvenog tornja izradio je franjevački limar Lajoš Šarf. Prilikom podizanja tornja u jabuku ispod krsta stavljeno je svečano pismo, sa opširnim podacima o celom poduhvatu, koje je pronađeno 115 godina kasnije, prilikom rekonstrukcije tornja, početkom juna 1883. godine.

Godine 1769. sredstvima somborskih franjevaca i prilogom gradskog senatora Antuna Meneskovića, u novoj crkvi je podignut, uređen, naslikan i pozlaćen prvi oltar, posvećen sv. Franji. Unutrašnje uređivanje trajalo je još godinama nakon završetka izgradnje. Prve crkvene orgulje izrađene su 1772. godine. Iste godine u tornju je podignuto malo zvono, a tri godine kasnije (1775) i veliko. Stara franjevačka crkvica, koja je ostala u dvorištu novosagrađene velike crkve, srušena je 1765. godine, a na njenom mestu je 1779. g. iskopan širok i dubok bunar obzidan ciglama, sa nadstrešnicom, čekrkom i gvozdenim lancem, koji postoji i danas. Crkvena propovedaonica načinjena je 1780, a oslikana 1782. godine. Unutar crkve nalazilo se više slika (reljefa) i skulptura, a crkvom je dominirala velika prestona slika Svetog Trojstva (ulje na platnu, 590 x 300 cm), koju je 1784. g. naslikao Paul Kronoveter. Sitniji unutrašnji umetnički radovi u crkvi rađeni su sve do 1786. godine, pa su, sem baroknih elemenata, na fasadi i u unutrašnjosti crkve vidljivi i elementi rokokoa.

Kada je 1786. g. raspušten franjevački samostan u Somboru, crkva Presvetog Trojstva predata je na upravu župniku i svetovnom sveštenstvu. Prema zapisu iz 1806. godine, crkva je imala pet zvona, od kojih je najveće imalo 1.236 kg, a najmanje 82 kg (zvona su bila posvećena Sv. Trojstvu, Sv. Stipanu, Sv. Florijanu, Sv. Krstu i Sv. Josipu). Isti zapis navodi da je crkveni toranj visok 28 hvati (oko 53 metra), da do ulaza u crkvu vode stepenice, kao i da oko crkve nema drveća.

Oltar Devici Mariji podignut je 1813. g. o trošku somborskog veleposednika, senatora i predsednika ovdašnje rimokatoličke crkvene opštine (kasnije i gradonačelnika Sombora) Ištvana Estergamija. Kameni krst, pored glavnog ulaza, sa figurama Blažene Device Marije i svetog apostola Ivana Evanđeliste, zadužbina je Klare Latinović, udove Pajdelhauzer, iz 1827. godine.

Prema zapisu Antala Mindsentija iz 1831. godine, dužina crkve Presvetog Trojstva bila je 24 hvata (oko 46 metara). Godine 1877. stare crkvene orgulje zamenjene su novim, koje su bile izrađene u pečujskoj fabrici orgulja „Angster“.

Najstariji izgled crkve Presvetog Trojstva zabeležen je na veduti Sombora iz 1818. godine, kao i na crtežu nastalom polovinom 19. veka, a sačuvan je i na prvoj fotografiji Sombora nastaloj oko 1868. godine, te na odličnoj fotografije Imrea Fraja starijeg iz 1872. godine. Na ovim crtežima i fotografijama crkveni toranj je još imao svoj prvobitni oblik.

Vrh crkvenog tornja zamenjen je 1883. g. novim, u obliku izdužene kupole (sačuvan je krst starog tornja, načinjen od kovanog gvožđa), a radove na prepravci dotadašnjeg tornja obavili su preduzimač iz Budimpešte Karolj Firl i njegov sugrađanin, tesar i krovopokrivač, Maćaš Zelerin. Prepravljen toranj, sa novim krstom, bio je visok 53,5 metra. Svečano je osvećen 17. juna 1883. godine, u prisustvu županijskih i gradskih uglednika, kao i brojnih vernika. U jabuku ispod krsta stavljen je nov svečani zapis.

Unutrašnjost crkve preuređena je 1887/88. godine, a za obnovu je potrošeno 16.000 forinti. Crkva je obnovljena i 1939. godine, a posle Drugog svetskog rata gradske vlasti su prostranu crkvenu baštu, koja se protezala duž cele istočne i severne strane crkve i Župnog dvora, pretvorile u prostor gradske pijace. Od 1959. g. crkva Presvetog Trojstva ima status spomenika kulture, a od 1991. g. i status kulturnog dobra od velikog značaja.

Radovi na spoljašnjem uređenju crkve Presvetog počeli su, ponovo, tokom prve decenije ovog stoleća, kada je obnovljen krov crkve, a tokom 2016. g. obnovljena je fasada crkve i crkvenog tornja.

Župni dvor (Plebanija)

Fratri franjevačkog reda u Somboru stanovali su odmah pored svoje crkve, izgrađene između 1717. i 1719. godine, u staroj turskoj kući prekrivenoj ćeramidom, u kojoj su imali tri prostorije i kuhinju, a koja im je, ujedno, služila i kao parohijski dom.

Između 1743. i 1749. g. pored crkve je sagrađena barokna jednospratnica somborskih franjevaca, u kojoj je 24. aprila 1749. g. izaslanik carice Marije Terezije grof Johan Koler svečano proglasio Sombor za slobodan i kraljevski grad (to je današnje južno krilo zgrade). Od 1750. g. ovdašnji franjevci su, umesto dotadašnjeg statusa franjevačke rezidencije, dobili status samostana Presvetog Trojstva, koji se nalazio u ovoj zgradi. Ulično (zapadno) krilo ovog zdanja, uz samu današnju crkvu, podignuto je do početka sedamdesetih godina 18. veka (još su 1761. g. sakupljani prilozi za nastavak izgradnje, odnosno proširenje franjevačkog samostana, pa je gradska uprava Subotice dodelila za ovu namenu 12 forinti). Na planu okruženja crkve Presvetog Trojstva i franjevačkog samostana iz 1774. g. već su ucrtane sve strane ovog zdanja.

U somborskom franjevačkom samostanu održavane su i skupštine Bačke županije, posebno kada su kaločki nadbiskupi, ujedno, bili i na dužnosti velikih župana. Ovde je 1752. g. održana i Prva međukapitularna skupština provincije Bosne Srebrne, na kojoj su imenovani i gvardijani franjevačkih samostana na teritoriji ove velike provincije.

Kada je franjevački samostan, naredbom austrijskog cara Josifa II, u leto 1786. g. raspušten, a franjevci raseljeni, njihovo zdanje je određeno za sedište administracije Bačke županije, kao i za župno sedište rimokatoličke crkvene opštine u Somboru, a prešlo je u nadležnost Komorske uprave, kojoj je Bačka županija, za zakup ovog zdanja, godišnje plaćala 100 forinti. Planove za prepravku nekadašnjeg samostanskog zdanja za potrebe županijske administracije načinio je 1786/87. g. županijski mernik Hajnrih Fridrih Fišer u četiri varijante, od kojih je jedna predviđala i zidanje potpuno novog zdanja na mestu dotadašnjeg samostana. Ipak, većih i značajnijih radova na zgradi Franjevačkog samostana narednih godina nije bilo, a troškovi urađenih prepravki iznosili su 1.252 forinte i 48 krajcara. Deo zgrade u prizemlju koristio je katolički župnik, a administracija županije nalazila se na spratu. Početkom 19. veka započeta je izgradnja nove županijske zgrade na gradskom vašarištu, pa se odustalo od ranijih predloga za obnovu bivšeg samostanskog zdanja. U vreme rata sa Napoleonom ovde je 1806. g. bila smeštena austrijska vojna bolnica.

Prilikom boravka cara Franca I, koji je, uklanjajući se pred Napoleonom, u Somboru boravio u leto 1809. godine, i koji je tom prilikom obišao obe ovdašnje crkve (rimokatoličku i pravoslavnu), predstavnici somborske rimokatoličke crkvene opštine zamolili su cara da, pošto je završena izgradnja nove zgrade Županije, nekadašnji franjevački samostan, sa baštom, bude potpuno predat ovoj crkvenoj opštini. Car je molbu blagonaklono primio i odobrio, sa preporukom da se uputi na rešavanje Ugarskoj dvorskoj kancelariji. Ipak, ustupanje nekadašnjeg samostana i okolnog zemljišta crkvenoj opštini odužilo se sve do 1820. godine, kada je, odlukom cara Franca I, ovo zdanje i formalno predato somborskoj rimokatoličkoj župi, te je prozvano Župni dvor ili Plebanija.

Na spratu ovog zdanja nalazile su se župne prostorije, a u prizemlju su sazidani prvi dućani, koji su već od 1810. g. bili izdavani kako bi prihod od zakupa bio korišćen za održavanje crkve Sv. Trojstva. Podrum zgrade imao je oko 1.000 kv. metara. Još šest novih dućana u zgradi Župnog dvora crkvena opština počela je da izdaje u zakup 1821. godine (ovde su kasnije bile krojačka, mesarska, berberska, obućarska i ćurčijska radnja, te prodavnica sa gostionicom). Prema zemljišnoj knjizi iz 1837. g. Župni dvor, crkva i okolna crkvena bašta prostirali su se na površini od 3.071 kvadratni hvat.

Na južnoj fasadi zdanja Župnog dvora postavljen je 1850. g. sunčani časovnik, iznad pijace „U lancima“. Sunčani časovnik je projektovao i načinio tadašnji profesor mađarskog jezika, pedagogije, metodike, ugarske istorije i aritmetike u somborskoj Srpskoj učiteljskoj školi – Preparandiji Novosađanin Jovan Čokor. Kako se amaterski bavio astronomijom, Čokor je predložio da se sunčani časovnici načine na Župnom dvoru i na palati „In foro“, u kojoj je bilo sedište Srpske pravoslavne crkvene opštine (sa ovog zdanja časovnik je uklonjen tri decenije kasnije). Sunčani časovnik na Župnom dvoru, ispod slike anđela, petla i ispisanih brojeva, sadrži i opor dvojezičan natpis: Jedan ti je od ovih poslednji! – Egy ezekből végórád!, i danas predstavlja jedno od prepoznatljivih znamenja središta grada (izvorni sloj maltera sa slikom restauriran je 2013. g. i prenet u Gradski muzej, a na zgradi Župnog dvora urađena je replika izvorne slike).

Iza Župnog dvora i crkve Presvetog Trojstva prostirao se velik ograđen vrt, na čijem prostoru su, pedesetih godina XX veka, somborske vlasti načinile današnju gradsku pijacu. Vrt je ranije bio još prostraniji i protezao se, početkom 19. veka, ulicom Sv. Ivana (Trg cara Lazara), ali je isparcelisan i prodat za placeve za gradnju kuća (kasnije je na tom prostoru sagrađen Ženski katolički samostan sa školom – današnja zgrada Tehničke škole).

Od 1948. g. Župni dvor, odnosno Plebanija, ima status zaštićenog spomenika kulture, a od 1991. g. i status kulturnog dobra od velikog značaja. Krov Župnog dvora obnovljen je tokom 2005/06. godine, a fasada ovog zdanja 2014. godine.

Milan Stepanović