Četiri široke ulice koje omeđuju staro gradsko jezgro (nekadašnji „Šanac“, odnosno Unutrašnju varoš, a današnji „Venac“) nastale su na mestu velikog odbrambenog turskog šanca, iskopanog oko 1684/85. godine, u vreme nadiranja austrijske carske vojske kroz Ugarsku. Šanac nije poslužio zamišljenoj svrsi jer su austrijske trupe u kasno leto 1687. g. grad osvojile bez borbe, ali je, uskoro, kroz turski šanac puštena voda, pa su se u njega slivale i sve vode skupljene u središtu grada.
Mape Sombora iz 18. i 19. veka jasno prikazuju šanac sa vodom, koji je, delimično, bio zatrpan već prvih decenija 19. veka, a potpuno tek dvadesetih godina 20. veka. Sa obe strane šanca građene su tokom 18. i 19. veka kuće i tako su formirane četiri ulice, nazvane u drugoj polovini XIX veka „vencima“.
Tokom poslednje četvrtine 19. veka četiri venca dobila su imena po istaknutim mađarskim kulturnim i javnim ličnostima – Sečenji Ištvanu, Deak Ferencu i Etveš Jožefu, kao i po austrougarskoj carici Jelisaveti (Eržebert). Kada je Sombor, krajem 1918. godine, pripao novoosnovanoj kraljevini SHS, četiri somborska venca uskoro su dobila imena po četvorici srpskih vojvoda iz Prvog svetskog rata (Radomiru Putniku, Stepi Stepanoviću, Živojinu Mišiću i Petru Bojoviću) i ovi nazivi održali su se do danas (u vreme mađarske okupacije od 1941. do 1944. godine, vencima su vraćena nekadašnja imena, osim Venca Eržebet, odnosno Vojvode Petra Bojovića, koji je dobio ime vođe Rajha Adolfa Hitlera, a kratko vreme posle Drugog svetskog rata četiri venca nazvana su imenima Marksa, Engelsa, Lenjina i Staljina, ali već do kraja četrdesetih godina 20. veka vraćena su im pređašnja imena srpskih vojvoda).
Kolovozi sva četiri somborska venca kaldrmisani su polovinom sedamdesetih godina 19. veka, a 1903. godine, na mestu nekadašnjih „kiselih“ drva, posađeni su drvoredi bođoša. Ove četiri velike somborske ulice asfaltirane su početkom šezdesetih godina 20. veka.
Venac Stepe Stepanovića
Sa južne strane Unutrašnje varoši nalazio se Venac Deak Ferenca nazvan imenom mađarskog državnika i ministra pravde, poznatog po nadimku „Mudrac iz naroda“. Posle Prvog svetskog rata preimenovan je 1919. g. u Venac vojvode Stepe Stepanovića, komandanta Druge srpske armije, kako se i danas zove.
Venac Deak Ferenca protezao se od Venca Eržebet (Petra Bojovića) sa zapadne, do Venca Etveš Jožefa (Živojina Mišića) sa istočne strane, a na njega su sa severne strane izlazile četiri ulice Unutrašnje varoši: Pašina (Dositeja Obradovića), Zrinji (Pariska), Glavna i Mirna. Sa južne strane na ovaj Venac vodile su ulice: Mađarska, kasnije Čihaš Benea (Arsenija Čarnojevića), Apolo (Mite Popovića), Staparski put, Vašarište (kasnije Županijski park), Trg kraljice Marije (Sonje Marinković), Dobošarska, kasnije Platona Atanackovića (21. oktobra) i Antalova (Beogradska).
Prema podacima iz 1902. g. dužina ulice iznosila je 520, 7 metara, a površina puta 4.282,9 kv. metara, od čega je 2.603,5 kv. metara bilo popločano krupnom, a 1.679,4 kv. metra sitnom kockom.
Tokom druge polovine 19. veka (pouzdano, već 1865) prostor ove ulice, od Venca Eržebet do Glavne ulice, predstavljao je deo somborskog korzoa ili promenade. Naspram Županijskog parka, celom dužinom, nalazio se na ovom Vencu fijakerplac. Šanac, preko koga se prelazilo zidanim mostićima, zatrpan je početkom dvadesetih godina XX veka. Ulica je asfaltirana krajem pedesetih godina XX veka.
Od značajnijih građevina ovde su se nalazile Palata Falcione, sa poznatom kafanom „Korzo“ (na uglu Pašinog sokaka), omanja ljupka jednospratnica u stilu secesije pored nje, jednospratnica na uglu Pariske ulice sagrađena u stilu eklekticizma, zdanje Julija Đule Falcionea i zdanje dr Koste Grgurova (na dva ugla Glavne ulice), masivno dvospratno zdanje Okružne kancelarije za lečenje i osiguranje, koje i danas ima istu namenu, sagrađeno početkom tridesetih godina 20. veka u stilu art-dekoa – rane moderne (na uglu Mirne ulice) i secesijska jednospratnica u kojoj se, od početka šezdesetih godina 20. veka, nalazilo sedište Gradskog komiteta Saveza komunista Jugoslavije. Sa južne strane na Venac Deak Ferenca gledali su Karmelićanska crkva i zdanje Županije sa parkom. Posle Drugog svetskog rata ovde je sagrađeno nekoliko novih stambenih i službenih zgrada socijalističke arhitekture – zgrada Narodne banke na uglu Staparskog puta (dovršena 1957), Sreskog suda na uglu Ulice Mite Popovića (dovršena 1964), Pošte na uglu Ulice Dositeja Obradovića (dovršena 1970), kao i dve spojene stambene zgrade na uglu Venca Petra Bojovića (dovršene 1959).
Venac Petra Bojovića
Istočna strana Unutrašnje varoši omeđena je bila Vencem Eržebet ili Jelisavetinim vencem, nazvanim imenom ubijene supruge austrougarskog cara i kralja Franje Josifa. Posle Prvog svetskog rata Venac je dobio ime po vojvodi Petru Bojoviću, komandantu Trće srpske armije, inače, od 1919. godine, i počasnom građaninu Sombora (odredi srpske vojske koji su 13. novembra 1918. g. ušli u Sombor pripadali su njegovoj armiji).
Venac Eržebet protezao se od Venca Deak Ferenca (Stepe Stepanovića) sa južne, do Sečenji venca (Radomira Putnika) sa severne strane. Do njega je, sa južne strane, vodila Mađarska ulica (Arsenija Čarnojevića), a sa istočne strane na ovaj Venac izlazile su ulice Unutrašnje varoši: Trefortova, kasnije Školska (Laze Kostića), Pozorišni trg, kasnije Trg Jokai (Trg Republike) sa Elefant ulicom, kasnije Poštanskom (J. J. Zmaja) i Malocrkvena (Njegoševa). Sa zapadne strane na Venac Eržebet izlazio je Apatinski put, pa zatim ulice Svetog Roke (Rade Končara), Volfova, kasnije Jevrejska (Ernesta Kiša) i Viteška, kasnije Nikole Pašića (Toze Markovića). Severnom stranom nastavljao se Bezdanski put.
Prema podacima iz 1902. g. dužina ulice (sa Jokai trgom i trgom ispred Gradskog pozorišta) iznosila je 529, 2 metra, širina puta 5,67 metara, ukupna putna površina (uključujući i trgove) 9.234,1 kv. metara, od čega je 2.521 kv. metar bio popločan krupnom, a 6.713,1 kv. metar sitnom kockom.
Tokom druge polovine 19. veka i prostor ove ulice, od početka Apatinskog puta do Venca Deak Ferenca, predstavljao je deo somborskog korzoa ili promenade. Naspram hotela „Lovački rog“ nalazio se središnji gradski fijakerplac. Šanac, preko koga se prelazilo zidanim mostićima, zatrpan je dvadesetih godina 20. veka (na Vencu Eržebet šanac je skretao kod Pozorišnog trga u Zmijsku ulicu, tako da je severni deo ovog Venca, zapravo, do polovine 19. veka bio izvan nekadašnjeg Šanca ili Unutrašnje varoši).
Među značajnijim građevinama na potezu Venca Eržebet podignuti su hotel „Lovački rog“ (na uglu Apatinskog puta), Fernbahova zgrada (na uglu Venca i Pozorišnog trga), Dom katoličkog momačkog udruženja (Muzička škola), Vajdinger palata (na uglu Trefortove ulice) i Sokolski dom, a još od kraja 17. veka na ovu ulicu gledala je crkva Sv. Jovana Preteče ili Mala pravoslavna crkva. Osim stambene zgrade na uglu Venca Stepe Stepanovića (podignute 1958/59) i novog višespratnog dela hotela „Sloboda“ (istina, nešto uvučenog u od pravca ulice), ovde nije bilo značajnije izgradnje objekata socijalističke arhitekture, osim što je, na delu ulice ispred Vajdinger-palate, tokom 1957/58. g. podignuta benzinska stanica koja i danas postoji.
Venac Radomira Putnika
Venac Sečenji, nazvan po mađarskom državniku, reformatoru, piscu i eruditi grofu Ištvanu Sečenjiju, omeđio je severnu stranu Unutrašnje varoši. Posle Prvog svetskog rata poneo je ime vojvode Radomira Putnika, načelnika Generalštaba vojske Kraljevine Srbije.
Ovaj Venac se protezao od Venca Eržebet (Petra Bojovića) sa zapadne, do Venca Etveš Jožefa (Živojina Mišića) sa istočne strane. Na njega su sa južne strane izlazile ulice Unutrašnje varoši: Krunska, kasnije Vasilija Kovačića (ranije je ceo severni šanac, odnosno Venac Sečenji, pre davanja imena vencima, nosio ime Krunske ulice), Svetog Ivana (Trg cara Lazara), Glavna i Kamenita (Nikole Vukićevića). Sa severne strane do Venca Sečenji vodile su ulice: Bezdanski put, Zelenog drveta (Petra Drapšina), Gospodska, koja se nastavljala u Florijanovu (Batinska), Bajski put (Vojvođanska), Radišićeva, Lemeški put (Svetozara Miletića) i Konjovićeva. Sa zapadne strane na venac Sečenji izlazila je Viteška ulica (Toze Markovića).
Delom šanca, na potezu od Krunske ulice do Bajskog puta, voda nije tekla još od početka XIX veka, a šanac je potpuno zasvođen početkom dvadesetih godina 20. veka. Prema podacima iz 1902. g. dužina ulice iznosila je 669, 6 metara, a ukupna putna površina 5.165,8 kv. metara, koja je u potpunosti bila popločana krupnom kockom.
Među značajnijim starijim građevinama na Sečenji vencu nalaze se Honvedska kasarna (na uglu Bezdanskog puta), Oficirski dom (kasnije Omladinski dom), secesijsko zdanje današnjeg Zavoda za urbanizam (na uglu Ulice Vasilija Kovačića), Preparandija (na uglu Glavne ulice) i zdanje Materinskog doma na uglu Konjovićeve ulice. Na uglu Venca i lemeškog sokaka (ul. Svetozara Miletića) nalazila se i najpoznatija somborska kafana “Kod ratara”. Posle Drugog svetskog rata podignut je Dom vojske (DomJNA) na uglu Vojvođanske ulice, dograđen je sprat na ranije prizemnom zdanju Hrvatskog doma, a krajem pedesetih i početkom šezdesetih godina XX veka podignuto je i nekoliko stambenih višespratnica (na uglu Batinske i Vojvođanske ulice, od Doma vojske do Ulice Svetozara Miletića, na uglu Glavne ulice, kao i na uglu Ulice Nikole Vukićevića). Većina ovih zdanja (osim nedavno sagrađene zgrade na uglu Ulice Nikole Vukićevića) svojom arhitekturom nije se uklopila u arhitektonski duh starog gradskog jezgra.
Venac Živojina Mišića
Venac Etveš Jožefa, nazvan po mađarskom piscu i državniku, omeđio je istočnu stranu Unutrašnje varoši. Posle Prvog svetskog rata poneo je ime vojvode Živojina Mišića, komandanta Prve srpske armije.
Venac Etveš Jožefa protezao se od Venca Deak Ferenca (Stepe Stepanovića) sa južne, do Sečenji venca (Radomira Putnika) sa severne strane.
Do njega je, sa južne strane, vodila Dobošarska ulica (21. oktobra), a sa zapadne strane na ovaj Venac izlazile su ulice Unutrašnje varoši: Tiha (Avrama Mrazovića), Solarska, kasnije Adžijina (Čitaonička), Velikocrkvena (Veljka Petrovića) i Zlatne grede (ovim imenom u panonskim gradovima obično su nazivane najizdignutije ulice, do kojih je voda retko dolazila). Sa istočne strane na Venac Etveš Jožefa izlazile su Ovčarska (Branka Radičevića), Jarak (Blagojevićeva), Dolina (Kosovska), Grobljanska (Vere Gucunje) i Hunjadijeva ulica ili Bericki sokak (Miloša Obilića). Severnom stranom nastavljala se Konjovićeva ulica.
Prema podacima iz 1902. g. dužina ulice iznosila je 539, 8 metara, ukupna putna površina 3.199,6 kv. metara, od čega je 2.699 kv. metara bilo popločano krupnom, a 500,6 kv. metara sitnom kockom. Šanac u ovoj ulici zatrpan je početkom dvadesetih godina XX veka.
Među značajnijim građevinama na nekadašnjem Vencu Etveš Jožefa nalazila se samo Kronić palata, a ni posle Drugog svetskog rata ovde nisu građena zdanja socijalističke arhitekture. Do danas su na Vencu Živojina Mišića mahom prizemne kuće, najvećim delom sagrađene u 19. stoleću. Prema ovoj ulici gleda pročelje Reformatske crkve, koja je podignuta na uglu Čitaoničke ulice.
Milan Stepanović
