BRAĆA KOJA SU PROJEKTOVALA VELIKI BAČKI KANAL

Oficirska plemićka porodica Kiš slovačkog je porekla, iz Nogradske županije, i evangelističke veroispovesti, a vremenom se mađarizovala. Car Leopold I dodelio je plemstvo pešadijskom kapetanu Jovanu Štrbi (čiji će potomci poneti prezime Kiš), 30. decembra 1691. godine, a plemstvo je naredne godine proglašeno na zasedanju skupštine Turocke županije. Na plavom polju štita plemićkog grba nalazio se zlatni grifon na zelenom tlu, koji je držao tri cveta ljiljana. Iz kacige i krune iznad štita uzdizao se stojeći grifon. Plašt je sa leve strane štita bio zlatno-plav, a sa desne srebrno-crven.

Sin Jovana Kiša bio je potpukovnik Jovan Kiš od Kiš-Šarošija (1708-1758), koji se 1754. g. doselio u Apatin, gde je bio nadzornik vojnog magacina. Poginuo je 1758. g. u Austrijsko-pruskom ratu, u Bitki kod Hohkirha. Njegovi sinovi Josif (rođ. 1748. g. u Budimu) i Gavrilo Kiš (rođ. 1751. g. u Eperješu) pohađali su Inženjerijsku vojnu akademiju u Beču, posle čega su, tokom 1768. godine, bili na studijskom boravku u Engleskoj. Josif Kiš je ubrzo napustio vojsku i postao je inženjer Kraljevske komore. Radio je na regulaciji Dunava kod Požuna (Bratislave) i Mohača, kao i u bečkom komorskom okrugu. Krajem sedamdesetih godina 18. veka, kao kraljevski komorski inženjer, matematik i hidraulik, došao je u Bačku i nastanio se u Apatinu. Josif Kiš nije bio stalan stanovnik Sombora, ali je celokupan njegov rad bio vezan za Sombor, kao sedište komorske administracije, čiji je bio službenik. Početkom 1780-ih Kiš je radio na poslovima vezanim za kolonizaciju nemačkog stanovništva u bačka sela (parcelisanje zemljišta i izgradnja tipskih naselja). U Somboru se nalazila njegova inženjerijska kancelarija, odakle je kasnije obilazio Bačku zbog održavanja plovnih puteva i izrade mapa. Istovremeno je projektovao crkve, mlinove, gostionice, skladišta, puteve, mostove, nasipe i manje plovne i odvodne kanale, a načinio je i nacrt za novo zdanje somborske Gradske kuće, koji je ostao neostvaren. Od 1788. g. postavljen je za glavnog inženjera Bačke komorske administracije.

U plemiće Bačke županije uvršteni su 17. marta 1783. g. Josif, Stefan i Gavrilo Kiš, na osnovu potvrde o plemstvu iz Šaroške županije, a prema prikazanoj grbovnici iz 1691. g. (usled promene prezimena ove porodice, primedbe na izvornost potvrde plemstva imao je županijski fiškal Mihailo Adamović, koji je tražio dodatne potvrde iz Turocke županije, gde je plemstvo 1692. g. objavljeno). Pl. Gavrilu Kišu i njegovoj supruzi, baronici Jovani de Kelten, u Somboru je 1796. g. krštena kćer Marija Ana, a Jožef Kiš je iste godine, sa suprugom Anom Melcer, kumovao na krštenju Jozefa, sina Jozefa Švajdla, blagajnika komorske administracije (Jozef ili Jožef Švajdl ml. kasnije će postati general i jedan od najistaknutijih mađarskih vojnih komandanta u vreme Revolucije 1848/49. godine).

Josif i Gavrilo Kiš podneli su 12. decembra 1791. g. caru Leopoldu II detaljno obrazložen predlog o prokopavanju kanala između Dunava i Tise, sa troškovnikom i skicama. Njegov naslednik, car Franc, saglasio se, krajem marta 1793. godine, da se izgradnja kanala poveri privilegovanom akcionarskom društvu, pa su, već u maju iste godine, otpočeli prvi radovi. Braća Kiš su potpisala ugovor sa akcionarskim društvom, dobila su zvanje direktora kanala, koje je trebalo da ostane u nasledstvu porodice Kiš, a obećana im je i jedna trećina čiste dobiti, kao i deset akcija prve klase, od kojih je svaka vredela po 5.000 forinti. Sombor je određen za sedište Privilegovanog ugarskog kraljevskog brodarskog društva, kakav je bio zvaničan naziv akcionarskog društva, koje je, sa osnovnim kapitalom od 800.000 forinti, počelo da gradi kanal od Monoštora na Dunavu do Feldvara (danas Bačko Gradište) na Tisi, u dužini od 110 kilometara. Vodeni put ovim je bio skraćen za 158 kilometara, pa je putovanje nizvodno bilo kraće za deset, a uzvodno za 20 dana plovidbe. Izgradnja kanala predstavljala je najveći graditeljski poduhvat svog vremena u Evropi, a na iskopu je stalno radilo između dve i četiri hiljade radnika. Prokopavanje je, posebno pored Sombora, naišlo na velike teškoće zbog podvodnog terena. Za deo trase kanala kraj Sombora korišćeno je i staro korito reke Mostonge, koje je bilo dubine od četiri do šest metara.

Usled znatnih teškoća troškovi izgradnje uskoro su premašili prvobitne planove, pa su rukovodioci projekta, inženjeri Josif i Gavrilo Kiš, zbog toga, kao i zbog nekoliko loših odluka i procena, smenjeni sa dužnosti 1797. g. (do kraja izgradnje troškovi su više nego trostruko premašili prvobitno predviđenih 902.000 bečkih forinti). Posle devet godina od početka izgradnje kanal je svečano predat na upotrebu početkom maja 1802. g. (projektant kanala inž. Josif Kiš na proslavu otvaranja nije bio ni pozvan). Austrijski car Franc I, čije ime je kanal nosio, obišao ga je pet godina kasnije (1807), a ukrcao se na okićenu lađu u Somboru, koja ga je kanalom prevezla do Vrbasa. Za dalji privredni razvoj Sombora i većeg dela Bačke Francov kanal imao je nemerljiv značaj.

Posle smene Josif Kiš se vratio na položaj vodećeg kraljevskog inženjera Bačke komorske administracije u Somboru. U penziju je otišao posle 42 godine službe, ali je dobijao samo jednu četvrtinu godišnje sume zbog duga koji je određen po konačnom obračunu sa Kanalskim akcionarskim društvom. Poslednje godine života proživeo je osiromašen i ogorčen, a preminuo je u Somboru, 13. marta 1813. godine. Sahranjen je kraj kanla u Vrbasu, gde je imao omanje imanje. Na spomeniku su, na latinskom jeziku, uklesane reči: Ovde leži Jožef Kiš, po nacionalnosti Mađar. Da je besmrtan, potvrđuje Francov kanal. Da je smrtan, ovaj hladni mermer.

Josifov sin Mihailo Kiš bio je 1816. g. član Sudske table Bačke županije, a Franja Kiš (1791-1859), sin njegovog brata Gavrila, preminulog 1800. g. (posle čije smrti je Josif Kiš bio tutor njegovoj deci), bio je 1820. g. somborski gradski mernik, kasnije budimski advokat, arheolog, numizmatičar i dopisni član Mađarske akademije nauka. Na državnom popisu mađarskih plemića u Starom Vrbasu je 1841. g. zapisana Mihailova udovica Suzana Kiš, sa sinovima Julijem i Manom (Mano Kiš je ranjen kao pripadnik mađarske revolucionarne vojske, početkom 1849, a Julije Kiš je, početkom šezdesetih godina 19. veka, bio opštinski službenik u Vrbasu).

M. S. 

[Prilog je deo knjige Milana Stepanovića “Plemićke porodice u Somboru do kraja XVIII veka”.]