Prvog maja navršava se godišnjica početka obrazovanja srpskih učitelja, koje je utemeljeno osnivanjem somborske gradske škole “Norma” 1778. godine, sa prvim tečajevima za osposobljavanje i obrazovanje srpskih učitelja.
Prosvetiteljstvo u hrišćanskim evropskim državama i nastanak građanskog društva pogodovali su u drugoj polovini 18. stoleća razvoju svetovnog školstva, izuzetog iz, ranije prevashodno, crkvene nadležnosti. Zbog toga je došlo do temeljne reforme školstva i u austrijskoj carevini, čija su opšta načela, sem za nemački, uskoro primenjena i na druge njene mnogobrojne narode svih veroispovesti, pa i na srpski narod, jedan od najbrojnijih na južnim rubovima Habsburške monarhije, preseljavan i doseljavan preko Dunava i Save u neprestanim talasima seoba izazvanim turskim osvajanjima još od početka 15. stoleća, a posebno u Velikoj seobi 1690. godine.
Austrijska carica Marija Terezija potpisala je 6. decembra 1774. g. Opštu školsku uredbu kojom je uvedeno opšte i obavezno osnovno školovanje, o kome je brinula država, odnosno opštine (među terezijanskim reformama, školska reforma bila je, svakako, najvažnija). Učitelji više nisu bili zavisni od crkvene zajednice, već su postali državni službenici, a u nastavu su, osim veronauke, čitanja, pisanja i osnovnih računskih radnji, uvedeni i svetovni školski predmeti, poput istorije, geografije, geometrije, crtanja, pravila pristojnosti, čestitog života i lepog ophođenja (tzv. pravila blagoga običaja), kao i obavezne osnove latinskog jezika. Nakon što je u avgustu 1777. g. na snagu stupio Ratio educationis, odnosno prosvetna uredba kojom je uređeno školstvo na prostoru Ugarske (bez Erdelja, Tamiškog Banata i Vojne granice), i srpski pravoslavni narod je, kao i ostali narodi i konfesije u Austrijskom carstvu, dobio mogućnost da osniva narodne (trivijalne) škole na svom maternjem jeziku, u školskom sistemu koji je, u to vreme, bio jedan od najboljih i najnaprednijih u Evropi. Za nosioce velike školske reforme, uz saglasnost karlovačkog mitropolita Vićentija Jovanovića Vidaka, odabrani su Todor Janković Mirijevski (za pravoslavne škole u Banatu), Stefan Vujanovski (za područja Srema, Slavonije i Hrvatske) i Avram Mrazović (za područja Bačke i Baranje).
Ukazom carice Marije Terezije od 29. novembra 1777. godine, mladi Somborac Avram Mrazović (1756-1826), sin i unuk ovdašnjih pravoslavnih sveštenika, tek svršen polaznik kursa za direktore osnovnih škola u Beču, po naprednom metodu tada čuvenog nemačkog pedagoga i prosvetnog reformatora Johana Ignaca fon Felbigera (1724–1788), postavljen je za vrhovnog nadzornika svih pravoslavnih škola u Pečujskom školskom okrugu (Ugarska je tad bila podeljena na devet učebnih okruga, a Pečujskom okrugu pripadale su sve srpske škole u Bačkoj i Baranji, odnosno u Bačkoj, Bodroškoj, Tolnajskoj i Baranjskoj županiji), kao i za upravitelja (Studiorum direktor) svih centralnih škola tog okruga. Birajući između Novog Sada i Sombora, za svoje sedište odabrao je rodni grad.
Zakon je predviđao da u svakom školskom okrugu postoji po jedna normalna škola (koja će služiti kao norma, po kojoj će se, ugledajući se na nju, odvijati rad i svih ostalih škola u tom okrugu), pri kojoj će biti obrazovani i novi učitelji, ili stručno usavršavani, prema novim školskim propisima, oni koju su već bili u službi.
U skladu sa ovlašćenjima, Avram Mrazović je u Somboru, 1. maja 1778. godine, pokrenuo Normu, odnosno dvorazrednu, a uskoro trorazrednu narodnu gradsku školu sa, ispočetka, tromesečnim tečajevima za obrazovanje i stručno osposobljavanje srpskih učitelja. Mrazovićeva Norma predstavljala je centralnu srpsku narodnu školu Pečujskog školskog okruga (Glavnonarodno učilište somborsko). Bila je smeštena u zdanju koje se nalazilo u porti novosagrađene somborske Svetođurđevske crkve (podignute između 1759. i 1761. godine), mada Nikola Vukićević beleži da se isprva ova škola nalazila u starom školskom zdanju varoškom na velikoj pijaci, gde je sada državna Gimnazija, i da je za njen rad bilo izdvojeno celokupno prizemlje ovog zdanja (ovu tvrdnju treba primiti s oprezom jer je jednospratna zgrada tadašnje Latinske škole, kasnije Gimnazije, podignuta 1781/82. godine, tek nekoliko godina nakon početka rada Norme).
Prvi tečaj za stručno osposobljavanje učitelja, koji su pohađali učitelji iz Sombora i najbliže okoline, trajao je od 1. maja do kraja jula, nakon čega su polaznici polagali učiteljski ispit, a drugi tečaj Mrazović je, tokom avgusta, septembra i polovine oktobra, držao skupini učitelja iz dalje okoline Sombora. Avram Mrazović je bio revnostan i strog upravitelj i dosledno je zahtevao da svi srpski učitelji iz Pečujskog okruga odslušaju tečaj za usavršavanje u somborskoj Normi. Završni ispit svaki učiteljski kandidat polagao je pred Avramom Mrazovićem, nakon čega je dobijao diplomu na latinskom jeziku i zvanje učitelja pravoslavnih slavenoserbskih škola. Učiteljski tečaj i ispit morali su u Mrazovićevoj Normi da polažu i učitelji koji su ranije završili druge škole (obično filozofske nauke).
Već od novembra 1778. g. u Normi su uvedeni i redovni dvosemestralni tečajevi koje su pohađali i srpski učiteljski kandidati („preparanadi“ ili „normalisti“) uglavnom sa područja Bačke i Baranje. Prema sačuvanim retkim arhivskim izvornicima, 1786/87. g. učiteljski tečaj u Somboru završilo je 12, a 1787/88. g. 11 polaznika. Mrazović je polaznicima učiteljskog tečaja predavao pravopis, gramatiku, metodiku i račun, a prvobitna godišnja plata mu je iznosila 300 forinti. Dužnost okružnog nadzornika i upravitelja srpskih škola, koja je zahtevala i česta inspekcijska putovanja, oduzimala je Avramu Mrazoviću znatan deo vremena, pa ga je u Normi često zamenjivao odan saradnik katiheta Atanasije Zarić. Mrazović je bio posebno zaslužan i za otvaranje niza srpskih osnovnih škola po Bačkoj i Baranji (tokom poslednje četvrtine 18. veka takvih škola otvoreno je preko 70).
Odmah nakon osnivanja Norme, Avram Mrazović je napisao nekoliko rukopisnih udžbenika za potrebe đaka ove škole i za predmete koje je predavao, a krajem osamdesetih godina 18. stoleća započeo je svoju zapaženu izdavačku delatnost namenjenu, pre svega, polaznicima učiteljskih tečajeva somborske Norme. Godine 1787. Avram Mrazović je objavio prvu svesku pedagoškog magazina za srpsku mladež, prevedenu na narodni jezik (Poučiteljni magazin za decu, francuske spisateljice Žane Mari Leprens de Bomon). Drugu svesku ovog magazina Avram Mrazović je objavio 1793, a treću i četvrtu 1800. godine. Pravopisni Mrazovićev udžbenik Rukovodstvo k slavenskomu pravočteniju i pravopisaniju objavljen je 1792. godine, a ova knjiga je kasnije štampana u još četiri izdanja. Godine 1794. objavljena su još dva Mrazovićeva udžbenika: Rukovodstvo k naucje čislitelnoj (udžbenik iz algebre) i njegova poznata knjiga Rukovodstvo k slavenstjej gramaticje (udžbenik gramatike), koja je izvršila znatan uticaj i na nastanak Pismenice serbskoga jezika mladog Vuka Karadžića (Beč, 1814), što Vuk naknadno i potvrđuje u kazivanju ruskom slavisti Izmailu Sreznjevskom. Obe knjige su kasnije ponovljene u više izdanja (priručnik iz računa u devet, a gramatika u još pet izdanja).
Od 1784. g. ova škola je (u svom osnovnoškolskom delu) prerasla u trorazrednu, a u njoj su đaci učili veronauku, čitanje, lepo pisanje, osnovne računske radnje, zemljopis, nemački jezik i moralno vaspitanje (rukovodstvo k česnosti), dok su preparanadi, za vreme dvogodišnjeg tečaja, učili nastavnu metodiku (pedagogiju, didaktiku), srpski i nemački pravopis, gramatiku i kaligrafiju, kao i račun (matematiku). Kada je somborski Magistrat 1786. g. odlučio da ukine treći razred Norme, Avram Mrazović se žestoko usprotivio i uputio više dopisa i žalbi Ugarskom namesničkom veću, koje je stalo na Mrazovićevu stranu i naredilo Magistratu da zadrži ovaj razred i plaćenog učitelja.
Prema sačuvanom predanju porodice dugogodišnjeg katihete ove škole Atanasija Zarića, koje je zabeležio njegov unuk Nikola Vukićević, kasnije dugogodišnji upravitelj ovdašnje Preparandije, somborsku Normu je, inkognito, 1786. g. posetio i austrijski car Josif II.
Sem u fragmentima, nije, nažalost, sačuvana arhiva ove škole, pa je teško suditi ko su sve bili njeni nastavnici i đaci, ali i ono malo podataka koji su sačuvani ukazuju na to da su mnogi ovdašnji, kasnije ugledni, intelektualci bilo kao polaznici osnovnih razreda, bilo kao preparanadi, bilo predavači, prošli kroz klupe i učionice Mrazovićeve škole. Zna se da su, sem Mrazovića, u školi predavali i katiheta Atanasije Zarić, Gregorije Gregorijević, Gregorije Radišić, Mihajlo Starački, Nikolaj Lazarević, Todor Milošević, Andrija Janković, Maksa Gregorović (1807. g. učitelj gramatike), Aron Grujić (učitelj 1807), Jovan Popović Berić (1807. g. učitelj časlovca i psaltira) i Pavle (docnije vladika Platon) Atanacković
Nikola Vukićević, u svojoj poznoj zavičajnoj povesnici, svedoči kako se Mrazović osobito starao za somborske srpske veroispovedne škole i normaliste, a najbolje i najodličnije osnovne škole u celom srpstvu, od kojih su učenici muški, što su se po tom dalje učili, svuda prvi đaci bili, i neki od nji najviša dostojanstva u crkvi, a drugi opet u svetovnim zvanjima i u književnosti na korist rodu srpskom kako u Ugarskoj tako i u susednim krajevima zauzeli.
Zaista, u srpskoj kulturnoj i političkoj istoriji prve polovine XIX veka značajna mesta zauzimaju đaci ili polaznici ove škole: Nikolaj Lazarević, književnik i prevodilac; Kozma Josić, nastavnik srpske Norme u Pešti, kasnije profesor sentandrejske Preparandije i pisac prvih školskih izveštaja, đačkih dijaloga i priručnika u Srba; Nikolaj Šimić, pisac prvog udžbenika logike u Srba, kasnije somborski gradski kapetan i gradski školski nadzornik za pravoslavne škole; Georgije Gedeon Petrović, vladika bački, pokretač rada Srpske gimnazije u Novom Sadu; Jovan Savić [Ivan Jugović], blizak Karađorđev saradnik i tajni savetnik, sekretar Praviteljstvujuščeg sovjeta i ustanički diplomata u pregovorima sa ruskim i austrijski vlastima, pokretač beogradske Velike škole, predsednik beogradskog Magistrata i, nakon smrti Dositeja Obradovića, „popečitelj prosveštenija“, odnosno ministar posvete u ustaničkoj vladi; Joakim Vujić, književnik, prevodilac i pokretač pozorišnog života u Srba; Avram Maksimović, somborski sveštenik, kasnije preparandijski katiheta, zahvaljujući kome je somborska Preparandija opstala u vreme najtežih iskušenja, s kraja dvadesetih godina XIX stoleća, pisac prvog srpskog pčelarskog priručnika; Vasilije Kovačić, somborski sveštenik, kasnije segedinski i somborski prota i upravitelj somborske Preparandije; Jovan Popović Berić, doktor filozofije, pisac, prevodilac i dugogodišnji aktuar Školskog fonda; David Konjović, gradonačelnik Sombora i uticajni srpski poslanik u Ugarskom saboru, čovek od posebnog poverenja mitropolita Stefana Stratimirovića; Pavle Platon Atanacković, profesor i katiheta sentandrejske i somborske Preparandije, vladika budimski i bački, predsednik Matice srpske u dva navrata, pisac, prevodilac i narodni dobrotvor; Jovan Hadžić (bio je polaznik samo osnovnih razreda Mrazovićeve Norme), srpski književnik i zakonopisac, jedan od pokretača i prvi predsednik Matice srpske; Sava Samuil Maširević (takođe je učio samo osnovne razrede Gradske normalne škole), profesor vršačke Bogoslovije, arhimandrit, vladika temišvarski, mitropolit karlovački i patrijarh srpski, i drugi uglednici tadašnjeg javnog života u prečanskom srpstvu.
Neka od retkih sačuvanih izvornih svedočanstava o radu Mrazovićeve škole potiču iz njena pozna perioda, a sadržana su u knjižici sa pozivom na glavni i svečani ispit, u avgustu 1807. godine, po okončanju letnjeg učiteljskog tečaja (kada je zvaničan naziv škole zapisan kao Kraljevsko slaveno-serbsko pravoslavnog ispovedanija narodno učilište somborsko), kao i u izveštaju koji je 28. decembra 1810. g. caru Francu I uputio carski savetnik Uroš Nestorović, vrhovni školski nadzornik pravoslavnih narodnih škola u Austrijskom carstvu. U ovom izveštaju, sem ostalog, navodi se da su u Mrazovićevoj Normi na najbolji način pripremana za učiteljski poziv 24 pitomca na broju. Nešto ranije iste godine, prilikom obilaska narodnih škola bačkog školskog distrikta, Uroš Nestorović je o somborskoj Normi zapisao da je zgrada dobro sagrađena, a omladina se veoma dobro podučava, a beleži i kako je direktor Avram Mrazović u školi sastavio literarni kružok (literär Consens), koji se sastoji od isključivo mladih ljudi koji, iz ljubavi prema svojoj naciji i svom profesoru, nameravaju da usavrše jezik, da prevedu udžbenike, sastave novu slovensku gramatiku, pa čak i rečnik da urade (većinu članova ovog Mrazovićevog kružoka istoričar srpske književnosti Milorad Pavić svrstava u „somborski pesnički krug“ kao značajnu pojavu epohe klasicizma u srpskom književnom životu s kraja XVIII i početka XIX veka). U narednom Nestorovićevom izveštaju, s početka 1811. godine, navedeno je kako su sirovost i nedostatak stručne osposobljenosti učiteljskog kadra u pravoslavnim školama Habsburške monarhije posledica nepostojanja stručnih škola za njihovo osposobljavanje, a da je jedini izuzetak Avram Mrazović, koji je preprandskim tečajevima snabdevao taj regio koliko-toliko sposobnim nastavnim kadrom. Da toga nije bilo, ocenio je Nestorović, škole bi se morale masovno zatvarati.
Škola je dugo opstajala, svakako zahvaljujući izvanrednoj upornosti i žustrini njena osnivača i direktora, kao i, u poređenju sa drugim srpskim krajevima, nešto izraženijem blagostanju ovdašnjeg stanovništva i opštine slobodnog i kraljevskog grada Sombora, koja je materijalno izdržavala školu (mada, kako je 1810. g. zabeležio Nestorović, grad plaća učitelje, ali loše).
Nakon što je car Franc I 1811. g. prihvatio predlog Uroša Nestorovića da se normalni učiteljski tečajevi ukinu, a da se za obrazovanje srpskih učitelja osnuje zaseban Kraljevski srpski pedagogijum (Preparandija) u Sentandreji, Avram Mrazović je dao ostavku na mesto okružnog direktora pravoslavnih škola, a somborska Norma, sa učiteljskim tečajevima, prestala je da postoji. Ostale su zapisane reči njenog utemeljitelja i dugogodišnjeg upravitelja: Prosveta nam je preko potrebna i nužna jer jasnije od sunca nam se potvrđuje stanje onih naroda u kojih je razumna i svrsishodna nauka na najvišem stepenu. Podstaknut time, prihvatio sam se mukotrpnog posla da uzmem ovo breme na ramena svoja… Toga radi, obraćam se upravo tebi, nauke željna mladosti, najdraža nado ljubljenog mi naroda. Moj trud i podvig svesrdno tebi žrtvujem i poklanjam.
Za 33 godine postojanja i rada Mrazovićeva škola, kao i njen osnivač i upravitelj, ostali su zabeleženi u nacionalnoj prosvetnoj povesnici po svojoj pionirskoj ulozi u obrazovanju srpskih učitelja, a na njenoj tradiciji biće utemeljena sentandrejska Srpska preparandija, u kojoj će predavati nekadašnji Mrazovićevi đaci i saradnici, a koja će, četiri godine posle svog osnivanja, biti premeštena u Sombor, gde već 202 godine, u kontinuitetu, obrazuje učitelje, danas kao Pedagoški fakultet u Somboru. O somborskoj Preparandiji i nastavku Mrazovićeve tradicije obrazovanja učitelja, danas, posle 240 godina, teško da bi se moglo nešto dodati rečima Veljka Petrovića, izgovorenim 1953. godine, povodom obeležavanja 175. godišnjice tradicije obrazovanja srpskih učitelja u Somboru. Znameniti književnik rekao je tom prilikom da se u Somboru nalazilo prosvetarsko ognjište, u kom primenjene, novije zapadne vaspitačke tekovine nisu ugasile žar sopstvenog osećanja i samosvesti, te da su ovdašnji učenici, koji su stizali iz svih srpskih krajeva, kasnije, kao svršeni učitelji, u balkanskim kasabama i selima uvodili modernu nastavu i osnivali čitaonice, zemljoradničke zadruge, pevačka društva, knjižnice, svetosavske besede, vidovdanske proslave, majske izlete, sokolska društva, sva ta nekadašnja uporišta za zaštitu ovog naroda, pocepanog, zapravo porobljenog, na sedam državnih područja, izloženog i divljem i rafinovanom odnarođivanju, kulturnom izgladnjivanju i materijalnoj eksploataciji od silnih i silovitih tuđinaca.
Milan Stepanović
