VELIKA NARODNA SKUPŠTINA U NOVOM SADU

Novembarski dani 1918. godine, puni nacionalnog zanosa, radosti i oduševljenja srpskog i bunjevačkog  naroda u Bačkoj i Vojvodini, pod snažnim utiskom dolaska pobedničke srpske vojske i potpunog raspada Habzburške monarhije, krunisani su Velikom narodnom skupštinom, održanom u ponedeljak, 25. novembra 1918. godine, u Novom Sadu, u velikoj sali hotela “Grand”, koji se nalazio na trgu ispred Gradske kuće. Na skupštini je 757 poslanika (578 Srba, 84 Bunjevca, 62 Slovaka, 21 Rusin, 3 Šokca, 2 Hrvata, 6 Nemaca i 1 Mađar) predstavljalo 211 gradskih i seoskih opština Banata, Bačke i Baranje (Srem je odluku o prisajedinjenju Srbiji doneo dan ranije, 24. novembra, na Velikom narodnom zboru u Rumi). Značajno je napomenuti da je među poslanicima Velike narodne skupštine u Novom Sadu bilo i sedam žena, od kojih čak pet iz Subotice.

Valja odmah reći da su izbori za poslanike bili daleko od demokratskih (pravo glasa imali su samo stanovnici slovenskog porekla, ali ni svi Sloveni nisu učestvovali u izboru poslanika). Ipak, izabrani poslanici predstavljali su izraženu volju većine Slovena iz Banata, Bačke, Baranje i Srema, koji su ukupno činili preko 50% stanovništva Vojvodine i jugoslovenskog dela Baranje. Pritisak viševekovne nemačke i mađarske nacionalne dominacije osnažio je opredeljenje Slovena svih nacija i vera u pravcu osamostaljenja i raskidanja državno-pravnih veza sa Habzburškom monarhijom i Kraljevinom Ugarskom. Sloveni, a pre svega vojvođanski Srbi, ovu istorijsku šansu, koja im se konačno ukazala, nisu hteli da propuste.

Sombor je na Velikoj narodnoj skupštini predstavljalo 19 delegata (12 Srba i sedam Bunjevaca): dr Jovan Joca Lalošević, dr Martin Matić, dr Kosta Popović, Petar Konjović, Stevan Maglić, dr Milenko Petrović, Sima Pavkov, Nikola Pelagić-Radanov, Milivoj Karakašević, Božidar Borđoški, Pavle Konjović, Bena Bošnjak, Antun Tonika Bošnjak, Petar Firanj, Šima Jozić, Karlo Logo, Nikola Stipanković, Đura Kanurić i Milutin Gavrilović.

Danima se pred skupštinu vodila politička rasprava da li u buduću zajedničku državu Vojvodina treba da uđe preko Narodnog vijeća Slovenaca, Hrvata i Srba u Zagrebu, ili putem neposrednog prisajedinjenja Kraljevini Srbiji. Prevagnuo je na kraju stav da Vojvodina treba da se prisajedini Srbiji, a odmah potom, zajedno sa Srbijom, da pristupi zajedničkoj državi Južnih Slovena – Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca (ovaj stav je slikovitom metaforom najbolje formulisao Jaša Tomić, koji je rekao da „hoćemo da obučemo prvo srpsku košulju, jer nam je ona najbliža, a posle toga zaogrnućemo se i ogrtačem Jugoslovena.“).

Umerenim ali emotivnim i rodoljubivim govorom poslanicima se na Velikoj narodnoj skupštini prvo obratio Jaša Tomić, obrazloživši predlog odluke da se Vojvodina prvo prisajedini Srbiji: Jesmo li dobro uradili? Ako pitamo srce, kazaće, učinili ste po meni; ako pitate pamet, i ona će to kazati. Nije bilo moguće obratiti se ma na koju drugu državu, da nas zastupa na svetskom divanu, na dogovoru o miru… Srbija je danas ljubimica sveta. Naš je položaj ovde težak. Ali kad stupi Srbija, raskrvavljena Srbija na velikom divanu, a kroz njene ranjave grudi vidi se velika duša njena. Pa kad Srbija kaže: Izgubila sam silnu krv! A u Banatu, Bačkoj i Baranji ima mnogo krvi od moje krvi, i ta krv živi… Pa kad ta Srbija kaže: Dajte mi moju krv i moje kosti, da bi mogla živeti i ja i oni, zar može biti države na svetskom divanu, koja je može i sme odbiti?“.

Bunjevački narodni prvak i sveštenik Blaško Rajić održao je na Velikoj narodnoj skupštini topao, emotivan i rodoljubiv govor, koji je predstavljao izraz jedinstvenog bunjevačkog i srpskog nastupa u Vojvodini. Pri samom pomenu imena Blaška Rajića skupština se zatalasala, uz frenetično odobravanje i klicanje „Živeli braća Bunjevci!“. On se obratio govorom odmah nakon uvodnog govora Jaše Tomića, rekavši, osim ostalog: „Naša buduća jugoslovenska država je kao jaje iz koga će se izleći orao, koji će se dići nebu pod oblake. No kao što jaje, ako je u njemu samo belance, ne vredi ništa, jer nema u njemu sadržine, žumanceta, tako ni jugoslovenstvo samo za sebe ne vredi ništa: ono bi bilo samo belance u jajetu, a sadržaj je ovoga jajeta srpski narod u Srbiji“. Dugo vremena je trebalo da se stiša oduševljenje izazvano Rajićevim rečima.

Velika narodna skupština u Novom Sadu donela je jednoglasno sledeće odluke:

1. Molimo vladu bratske Srbije da na Konferenciji o miru zastupa naše interese.
2. Priključujemo se Kraljevini Srbiji koja svojim dosadašnjim radom i razvitkom ujemčava slobodu, ravnopravnost i napredak u svakom pravcu ne samo nama, nego i svim slovenskim pa i neslovenskim narodima koji s nama žive.
3. Ovaj naš zahtev hoće da pomogne ujedno i težnju sviju Jugoslovena, jer je i nama iskrena želja da srpska vlada, udružena sa Narodnim vijećem u Zagrebu, učini sve da dođe do ostvarenja jedinstvene države Srba, Hrvata i Slovenaca, pod vođstvom kralja Petra i njegove dinastije.
4. I zato da bi ova skupština pomogla sa svoje strane ostvariti jedinstvenu državu sviju Srba, Hrvata i Slovenaca, bira dva člana koji će stojati na usluzi srpskoj vladi: Jašu Tomića (Novi Sad) i Blaška Rajića (Subotica) i bira dva člana koji će stajati na usluzi Narodnom vijeću u Zagrebu: dr Jovana Manojlovića (Subotica) i Vasu Stajića (Novi Sad).

   

Dopunske odluke, na kojima su posebno insistirali poslanici iz Sombora, odnosile su se na obezbeđivanje svih prava svim stanovnicima Vojvodine i insistiranje na uvažavanju prava sunarodnika koji će ostati van granica zemlje:

– Nesrpskim i neslovenskim narodima, koji ostaju u našim granicama, obezbeđuje se svako pravo kojim žele da, kao manjina, očuvaju i razvijaju svoje biće. A isto tako, zahteva skupština ova, da se onim Srbima, Bunjevcima i Šokcima, koji i dalje ostaju izvan naših granica u drugim državama, obezbedi pravo zaštite manjina, njihov narodni opstanak i razvitak na načelu reciprociteta…

Druga dopunska odluka odnosila se formiranje novih organa uprave – Velikog narodnog saveta i Narodne uprave. Ova odluka bila je doneta nakon obrazloženja Petra Konjovića.

– Banat, Bačka i Baranja, u granicama koje povuče Antantina balkanska vojska, proglašavaju se danas 12/25. novembra 1918. na Narodnoj skupštini u Novom Sadu, na osnovu uzvišenog načela narodnog samoopredeljenja, otcepljeni kako u državnopravnom tako i u političkom pogledu od Ugarske. Zbog toga Narodna skupština postavlja Veliki narodni savet kojem je izvršni organ Narodna uprava. Narodni savet čine 50 članova izabranih iz ove Narodne skupštine. Narodni savet donosi potrebne uredbe i naredbe, postavlja Narodnu upravu i vrši nadzor nad njom…

Formiran je Narodni savet Banata, Bačke i Baranje (imao je funkciju skupštine), u kojem je od 50 članova bilo šest Somboraca (dr Joca Lalošević, dr Ivan Abramović, dr Martin Matić, Petar Konjović, Živko Terzin i Stevan Maglić). Zatim je odmah uspostavljena i Narodna uprava, koja je imala funkciju vlade (u sklopu Narodne uprave postojali su odseci za političke poslove, unutrašnje poslove, pravosuđe, prosvetu, finansije, saobraćaj, privredu, prehranu i snabdevanje, socijalne reforme, narodno zdravlje i narodnu odbranu). Na čelu Narodne uprave nalazio se njen predsednik, Somborac dr Jovan Joca Lalošević, a Somborac je bio i poverenik za prehranu i snabdevanje dr Kosta Popović.

Konačno, na Velikoj narodnoj skupštini donete su dalekosežne odluke koje su opredelile društveni i najširi kulturni život ovih prostora. Vojvodina je prisajedinjena Kraljevini Srbiji i pozdravila je nameru stvaranja jugoslovenske države. Osim ovih odluka, naročito su Somborci uticali da se obznani ideja o nacionalnoj ravnopravnosti i time nacionalističko iskustvo pređašnje države eliminiše. Ostvarena je srpska nacionalna nada, a pravo nacionalnog identiteta nikom nije bilo uskraćeno (prof. dr Saša Marković).

U suočavanju sa svakidašnjicom, početno oduševljenje i entuzijazam, tako snažno izraženi u jesen 1918. godine, uskoro su splasnuli, a razne državne mere (posebno poreska politika) i način uprave nad Vojvodinom i njenim stanovništvom svih nacija i vera postepeno su doveli do otvorenog nezadovoljstva statusom Vojvodine, koje su iskazali i nekadašnji najvatreniji srpski i bunjevački predvodnici u procesu prisajedinjenja. Ipak, neupitan je velik istorijski značaj novembarskih događanja u Vojvodini 1918. godine, koji su kulminirali održavanjem Velike narodne skupštine u Novom Sadu, 25. novembra.

Milan Stepanović